کاروان سراها در شاهنامه

کاروان سراها مسافرخانه های بین راهی بودند که کاروانیان یعنی مسافران در آنها اطراق و استراحت می نمودند و با رفع نیازها و تأمین مایحتاج به ادامۀ سفر می پرداختند. این حداقل کارکرد کاروان سراها بوده است. آنها درگسترش فرهنگ و نشر علم از طریق تضارب آرا و طرح مباحث علمی و کلامی که بین علما و صاحبان اندیشه در این اطراقگاه ها به وقوع می پیوسته، نقش داشته اند. دیرینگی کاروان سراها در ایران به پیش از دوران باستان می رسد. در این مقاله با توجه به اهمیت کاروان سراها به موضوع مذکور پرداخته شده است. از زمان های کهن تا روزگار پهلوی اول، کاروان سراها نقش مهمی در سیر زندگی ایرانیان و روابط و تعامل اجتماعات گوناگون داشتند. این نقش در زمینه های فرهنگی، اقتصادی، آیینی و … بود. هنگامی که تنها وسیلۀ رفت و آمد چهارپا بود و طی کردن به وجود منازلی وابسته بود که این منازل پل ارتباطی با منزل بود که امکانات ناچیزی هم داشت و رونق این کاروان سراها بستگی به میزان تردد داشت، بالطبع کاروان سراها بهترین پناهگاه شبانه و حتا روزانه برای مسافران محسوب می شد.کاروان سراهایی که پرتردد بودند امکانات بیشتری داشتند.
مسافران تا قبل از غروب و تاریکی هوا خود را به منزلگاه می رساندند. حتا در مواقعی کاروان سراها محل دادوستد و مبادلات بازرگانی تجار و بازاریان هم بودند. در کل می توان گفت: وجود و ساختار این مکان ها تحت عنوان کاروان سراها امکان و جرئت ساختار تحولات گوناگون در سرزمین های پهناور را ایجاد کرد. وجود واژه هایی چون ساباط و رباط در زبان های زنده و مردۀ جهان که از گویش های کهن ایرانی گرفته شده مؤید این نظر است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و ابادی های ایران و کشورهای همسایه، ایرانی را ناچار کرده است که راه های پاکیزه و امن داشته باشد. و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و نیز برای اینکه کاروان ها در بیابان راه خود را بیابند، برج ها و میل هایی برافرازد که از دور مانند برج دریایی رهسپاران را راهنمایی کند.
در ادبیات کشور ما شعرا و بزرگان ادب ایران چون سعدی، رودکی، حافظ و ایرج میرزا جهان را به کاروان سرا و آدمیان را به کاروان تشبیه کرده اند و با سرودن اشعار زیبا انسان را از دلبستگی به جهان و جهانیان برحذر داشته اند.
مقدمه
می توان گفت تقریباً از زمانی که بشر فراگرفت به سفر برود، کاروان سرا وجود داشته است. باید توجه و دقت داشت که برخی مفاهیم به ظاهر ساده نیاز بهژرف نگری دارد. درهمین جملۀ اخیر از کلمۀ “سفر” نام برده شد. سفر را نباید با حرکت بی هدف و یا کوچ همیشگی یکی دانست. بلکه منظور از سفر آن است که انسان از مبدائی به سوی مقصدی حرکت کند و معمولاً دوباره به سوی مبدأ آغازین بازگردد. این سفر می شود. از روزی که بشر مسافرت کردن را فراگرفت و احساس نیاز برای سفر کردن پیدا کرد، کاروان سرا پدید آمد. چون بشر پس از طی مسافتی مجبور بود به اطراق و مسافرت بپردازد، لذا جای مناسبی را برای مسافرت و اطراق انتخاب کرد. این “جا” با درنظر گرفتن فاصلۀ آن از هنگام حرکت تا زمانی که به شب برخورد میکردند و سایر ملاحظات مانند وجود آب و جای مناسب برای چارپایان و … انتخاب می شد.
فردوسی:
یکی کاروان خانه بود و سرای
کزان خانه بیرون نبودیش جای
اما نخستین کسانی که به این سفرها می رفتند یا دست کم بیشتر و مرتب تر این حرکت را داشتند، به احتمال زیاد، سپاهیان و جنگاوران با نگهبانان کده ها بودند. این را می توان از ریشه یابی نام کاروان دریافت
مفهوم آن در لغت
در اینجا توضیح آن را می آوریم که ریشۀ واژه و به بیان بهتر، عبارت “کاروان سرا” چیست؟ کاروان که امروزه یک واژۀ جهانی و بین المللی است و در بیشتر زبان ها وجود دارد، در عربی، قیروان و کراوان هم گفته می شود که روشن است از زبان فارسی گرفته شده و در لهجۀ عربی اندک تغییری یافته است.
زبان پارسیگ یا همان زبان پهلوی ساسانی (آخرین گویش زبان پهلوی) بن مایۀ زبان فارسی امروزین است. به عبارت دیگر، مادر زبان فارسی امروزی زبان پهلوی است.
بنابراین، برای دریافت ریشه و معنی بسیاری از واژگان فارسی، رجوع به زبان پهلوی خیلی کمک رسان است.
در شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی که اغلب منابع آن به زبان پهلوی بوده است، منزل به معنای کاروان سرا آمده است. افراسیاب در نامه به کیخسرو چنین می نویسد:
یکی مزل اندر بیابان نماند
به کشور، جز از دشت ویران نماند
“منزل اندر بیابان” که آقای افراسیاب می گوید روشن است که همان کاروان سرا است. منزل البته واژهای عربی است، به معنی نزول کردن، فرود آمدن و این را در ادبیاتمان بسیار داریم که کاروان در فلان جای فرود آمد (منزل نمود). حال، واژۀ کاروان سرا از دو بخش ساخته شده است: کاروان + سرا. اما اگر درست تر بنگریم، در می یابیم که در اصل، عبارت کاروان سرا از سه بخش ایجاد شده است، چون خود کلمۀ کاروان سرا از دو بخش کار + آن ساخته شده است. “وان” به معنی جایگاه است. در زبان پهلوی واژه “کار” به چم (معنی) جنگ است که واژه های کارزار و پیکار نیز از آن ایجاد شده و به جای مانده اند.
لذا کاروان روی هم جایی است که جنگاوران در آن جای میگرفتند. چرا در آن محل جای میگرفتند؟ نکته ای جالب را اینجا عرض می نمایم و آن اینکه در بیشتر موارد، کشفیات و اختراعات در آغاز در محیط های نظامی و برای کاربرد نظامی گری ایجاد می شود.
همین امروز هم اگر توجه شود، می بینیم بسیاری وسایل ایجاد شده از فناوری که در اختیار و استفادۀ معمولی بشر است، درآغاز، مصرف نظامی داشته است، مانند تلفن، بی سیم و وسایل ارتباطی. کاروان نیز در آغاز برای رفع نیاز افراد جنگاور ایجاد شده و محل اطراق آنان بوده و یا دست کم اینکه بیشتر مورد استفادۀ آنان قرار می گرفته است. لذا این نام از آنجا گرفته شده و بر چنین جایی قرار داده شد.
پیشینه و تاریخ
“وان” که گفتیم به معنای “جای” می باشد و این معنی را در نام های شهرهایی حالت شهری از قبیل ایروان، شیروان، قزوین و … می توان یافت. کاروان سپس حالت شهری گرفت و تعدادی از مردم به مرور زمان به طور دائم در آن ساکن شدند، سرا نیز به آن افزوده شد: “کاروان سرا”. هر کاروان سرا تعداد نسبتاً محدود و معینی از افراد، ستوران و بارهای آنها را در خود جای می داد، لذا واحد سنجش برای اندازه گیری هم شـد.
برای مثال در بیت زیر فردوسی بزرگ برای نشان دادن تعداد شتران از کلمۀ کاروان بهره گرفته است:
شتر بود بر دشت ده کاروان
به هر کاروان بر یکی ساروان

ساروان فرمانده و رئیس کاروان بود.
مانند:
به دستور فرمود تا ساروان
هیون آرد از دشت صد کاروان
اسدی طوسی نیز در گرشاسب نامه می فرماید:
زده خیمه گردش بسی ساروان
گله ساخته ز اشتران کاروان

این گونه اشعار و ابیات نمایانگر نقش کاروان سرا و اهمیت آن و نیز اشاره به کاربرد و قدمت پیدایش آن دارد.
در یک تعریف ساده، کاروان سرا ساختمانی محصور با امکانات اولیه برای اسکان دادن موقت و بین راهی کاروانیان بوده است.
و از همه ی اینها بالاتر آنکه گاه دانشمندان و علمای هر بلاد و سرزمین در این سفرها با هم در یک کاروان سرا فرود می آورند و هنگامی که دانشمندی متوجه می شد فیلسوف و عالم دیگری نیز در آن کاروان سرا اطراق کرده با او به مباحثۀ علمی و انتقال اطلاعات دانشی می پرداخت. از این طریق، علم و دانش گسترش و رشد می یافت. بنابراین، می توان کاروان سراها را پایگاه نشر علم نیز گفت.