اصول سیاست و آیین کشورداری در کلام امیرالمومنین(ع)بخش سوم

اخلاق اختصاصی رهبری

بخشی از کارها به گونه‎ای است که خود باید انجام دهی، مانند پاسخ‌دادن به کارگزاران دولتی، در آنجا که منشیان تو از پاسخ‌دادن به آن‌ها درمانده‎اند و دیگر برآوردن نیاز مردم در همان روزی که به تو عرضه می‎دارند و یارانت در رفع نیاز آنان ناتوانند، کار هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روزی، کاری مخصوص به خود دارد. نیکوترین وقت‎ها و بهترین ساعات شب و روزت را برای خود و خدای خود انتخاب کن، اگر چه همه وقت برای خداست، آنگاه نیّت درست و مردم در آسایش قرار داشته باشد. از کارهایی که به خدا اختصاص دارد و باید با اخلاص انجام دهی، انجام واجباتی است که ویژه پروردگار است، پس در بخشی از شب و روز، تن را به پرستش خدا اختصاص ده، و آن چه تو را به خدا نزدیک می‎کند بی عیب و نقصانی انجام ده، اگرچه دچار خستگی جسم شوی. هنگامی که نماز به جماعت می‎خوانی، نه با طولانی کردن نماز، مردم را بپراکنی و نه آن که آن را تباه سازی، زیرا در میان مردم، بیمار یا صاحب حاجتی وجود دارد، آنگاه که پیامبر مرا به یمن می‎فرستاد از او پرسیدم، با مردم چگونه نماز بخوانم؟ فرمود: «در حد توان ناتوانان نماز بگزار و بر مومنان مهربان باش.»

هیچ گاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار، که پنهان بودن والیان، نمونه‎ای از تنگ‎خویی و کم اطلاعی در امور جامعه می‎باشد. نهان شدن از مردم، زمامداران را از دانستن آن چه بر آنان پوشیده است باز می‎دارد، پس کار بزرگ، اندک، و کار اندک، بزرگ جلوه می‎کند، زیبا، زشت و زشت زیبا می‎نماید، و باطل به لباس حق درآید، همانا زمامدار، آن چه را که مردم از او پوشیده دارند نمی‎داند، و حق را نیز نشانه‎ای نباشد تا با آن راست از دروغ شناخته شود، و تو به هر حال یکی از آن دو نفر می‎باشی: یا خود را برای جانبازی در راه حق آماده کردی پس نسبت به حق واجبی که باید بپردازی یا کار نیکی که باید انجام دهی ترسی نداری، پس چرا خود را پنهان می‎داری؟ و یا مردی بخیل و تنگ نظری، پس مردم چون تو را بنگرند مایوس شده از درخواست کردن باز مانند.

با این که بسیاری از نیازمندی‎های مردم رنجی برای تو نخواهد داشت، که شکایت از ستم دارند یا خواستار عدالتند، یا در خرید و فروش خواهان انصافند.
اخلاق رهبری با خویشاوندان

همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند، و در معاملات انصاف ندارند، ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخُشکان، و به هیچ کدام از اطرافیان و خویشاندانت زمین را واگذار مکن، و به گونه‎ای با آنان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند، مانند آبیاری مزارع، یا زراعت مشترک، که هزینه‎های آن را بر دیگران تحمل کنند.

در آن صورت سودش برای آنان، و عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو است، حق را مال هر کس که باشد، نزدیک یا دور بپرداز، و در این کار شکیبا باش، و این شکیبایی را به حساب خدا بگذار، گرچه اجرای حق مشکلاتی برای نزدیکانت فراهم آورد، تحمُّل سنگینی آن را به یاد قیامت بر خود هموار ساز و هرگاه مردم بر تو بدگمان گردد، افشاگری نموده عذر خویش را آشکارا در میان بگذار، و با این کار از بدگمانی نجاتشان ده، که این کار ریاضتی برای خودسازی تو، و مهربانی کردن نسبت به مردم است و این پوزش خواهی تو آنان را به حق وامی‎دارد.
روش برخورد با دشمن

هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان، و آرامش فکری تو، و امنیت کشور در صلح تامین می‎گردد. لکن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتی کردن، زیرا گاهی دشمن نزدیک می‎شود تا غافلگیر کند، پس دوراندیش باش، و خوش‎بینی خود را متهم کن. حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید، یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش، و آن چه بر عهده گرفتی امانتدار باش، و جان خود را سپر پیمان خود گردان، زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار و تمایلات دارند، در آن اتفاق نظر داشته باشند. تا آنجا که مشرکین زمان جاهلیت به عهد و پیمانی که با مسلمانان داشتند وفادار بودند، زیرا که آینده ناگوار پیمان شکنی را آزمودند، پس هرگز پیمان شکن مباش، و در عهد خود خیانت مکن، و دشمن را فریب مده، زیرا کسی جز نادان بدکار، بر خدا گستاخی روا نمی‎دارد، خداوند عهد و پیمانی که با نام او شکل می‎گیرد با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و پناهگاه امنی برای پناه آورندگان قرار داده است، تا همگان به حریم امن آن روی بیاورند. پس فساد، خیانت، فریب، در عهد و پیمان راه ندارد، مبادا قراردادی را امضا کنی که در آن برای دغل‌کاری و فریب راه‎هایی وجود دارد، و پس از محکم‌کاری و دقت در قرارداد نامه، دست از بهانه‎جویی بردار، مبادا مشکلات پیمانی که بر عهده‎ات قرار گرفته، و خدا آن را بر گردنت نهاده، تو را به پیمان شکنی وا دارد، زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمان‎ها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی است که از کیفر آن می‎ترسی، و در دنیا و آخرت نمی‎توانی پاسخگوی پیمان شکنی باشی.

هشدارها

۱- هشدار از خون ناحق

از خون‌ریزی بپرهیز، و از خون ناحق پروا کن، که هیچ چیز همانند خون ناحق، کیفر الهی را نزدیک، مجازات را بزرگ، و نابودی نعمت‎ها را سرعت، و زوال حکومت را نزدیک نمی‎گرداند، و روز قیامت خدای سبحان قبل از رسیدگی اعمال بندگان، نسبت به خون‎های ناحق ریخته شده داوری خواهد کرد، پس با ریختن خونی حرام، حکومت خود را تقویت مکن. زیرا خون ناحق، حکومت را سست، و پست، و بنیاد آن را برکنده به دیگری منتقل سازد و تو نه در نزد من، و نه در پیشگاه خداوند، عذری در خون ناحق نخواهی داشت، چرا که کیفر آن قصاص است و از آن گریزی نیست، اگر به خطا خون کسی ریختی، یا تازیانه یا شمشیر، یا دستت دچار تندروی شد، که گاه مشتی سبب کشتن کسی می‎گردد، چه رسد به بیش از آن، مبادا غرور، قدرت تو را از پرداخت خون‎بهاء به بازماندگان مقتول باز دارد!
۲- هشدار از خودپسندی

مبادا هرگز! دچار خودپسندی گردی! و به خوبی‎های خود اطمینان کنی، و ستایش را دوست داشته باشی، که اینها همه از بهترین فرصت‎های شیطان برای هجوم آوردن به توست، و کردار نیک، نیکوکاران را نابود سازد.
۳- هشدار از منّت‌گذاری

مبادا هرگز با خدمت‎هایی که انجام دادی بر مردم منّت گذاری، یا آن چه را انجام داده‎ای بزرگ بشماری، یا مردم را وعده‎ای داده، سپس خلف وعده نمایی، منت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می‎برد، و کاری را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند، و خلاف وعده عمل کردن، خشم خدا و مردم را برمی‎انگیزاند که خدای بزرگ فرمود:

«دشمنی بزرگ نزد خدا آن است که بگویید و عمل نکنید.»
۴- هشدار از شتاب‌زدگی

مبادا هرگز در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی، یا کاری که وقت آن رسیده سستی ورزی، و یا در چیزی که روشن نیست ستیزه‎جویی نمایی و یا در کارهای روشن کوتاهی کنی، تلاش کن تا هر کاری را در جای خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهی.
۵- هشدار از امتیازخواهی

مبادا هرگز در آن چه که با مردم مساوی هستی امتیازی خواهی، و از اموری که بر همه روشن است، غفلت نداشته باش، زیرا به هر حال نسبت به آن در برابر مردم مسئولی، و به زودی پرده از کارها یک سو رود، و انتقام ستم‌دیده از تو باز می‎گیرند، باد غرورت، جوشش خشمت، تجاوز دستت، تندی زبانت، را در اختیار خود گیر، و با پرهیز از شتاب‎زدگی، و فرو خوردن خشم، خود را آرامش ده تا خشم فرو نشیند و اختیار نفس در دست تو باشد. و تو بر نفس مسلّط نخواهی شد مگر با یاد فراوان قیامت، و بازگشت به سوی خدا. آن چه بر تو لازم است آن که، حکومت‎های دادگستر پیشین، سنت‎های با ارزش گذشتگان، روش‎های پسندیده رفتگان، و آثار پیامبر و واجباتی که در کتاب خداست را همواره به یاد آوری و به آن چه عمل کرده‎ایم پیروی کنی.

برای پیروی از فرامین این عهدنامه‎ای که برای تو نوشته‎ام، و با آن حجّت را بر تو تمام کرده‎ام، تلاش کن، زیرا اگر نفس سرکشی کرد و بر تو چیره شد عذری نزد من نداشته باشی. از خداوند بزرگ با رحمت گسترده، و قدرت برترش در انجام تمام خواسته‎ها، درخواست می‎کنیم که به آن چه موجب خشنودی اوست ما و تو را موفق فرماید، که نزد او و خلق او، دارای عذری روشن باشیم، برخوردار از ستایش بندگان، یادگار نیک در شهرها، رسیدن به همه نعمت‎ها، و کرامت‎ها بوده و این که پایان عمر من و تو را به شهادت و رستگاری ختم فرماید، که همانا ما به سوی او باز می‎گردیم، با درود به پیامبر اسلام و اهل‎بیت پاکیزه و پاک او، درودی فراوان و پیوسته. والسلام

پی‎نوشت‎ها:

۱- یوسف/ آیه ۵۳ .

۲- نساء/ آیه ۵۹ .

منبع:

امام علی علیه‌السّلام و مسائل سیاسی، محمّد دشتی، ج ۲