بحران مشارکت مهم‌ترین نشانه فساد

دکتر فرشاد مومنی، اقتصاددان با استناد به مطالعات متفکران توسعه اظهار کرد: مهم‌ترین نشانه فساد بحران مشارکت در سرنوشت سیاسی و اقتصادی است. اگر دیدید، مردم در سرنوشت خود مشارکت شایسته و بایسته ندارند بدانید که در کشور فساد بیداد می‌کند. من در مورد مشارکت سیاسی که قابل مناقشه است، چیزی نمی‌گویم. اما در مشارکت اقتصادی با توجه به داده سرشماری سه‌دهه گذشته از کل جمعیت کشور در سنین فعالیت ایران چیزی نزدیک به دوسوم هیچ نقشی در تولید ملی ندارند. فرشاد مومنی استاد دانشگاه علامه، در ششمین نشست سالانه «دغدغه‌های مبارزه با فساد» که در سالگرد شهادت امیرکبیر و به همت تشکل‌های مردمی برگزار شد، ضمن بیان اینکه ارایه الگو در مبارزه با فساد، مستلزم وجود اراده مبارزه با فساد است، گفت: آن چیزی که از من خواسته شد این بود که در مبارزه با فساد چگونه می‌توان از میراث اخیر بهره برد این خواسته مبتنی بر این فرض است که گویی یک اراده عالمانه و سازمان‌یافته برای مواجهه با فساد وجود دارد و تنها کمبود ما وجود الگو است. با کمال تاسف مشاهده می‌شود که شواهد و زمینه‌ها به تعداد زیاد حاکی است که اراده جدی در مبارزه با فساد وجود ندارد.  وی افزود: به هر حال مبارزه با فساد نشانه‌هایی دارد که مهم‌ترین آن وجود یک نظام آمار و اطلاعات بهنگام و شفاف و در دسترس است اما روندهای موجود در جهت عکس حرکت می‌کند. حتی داده‌های منظم منتشر شده پیشین در گلوگاه اصلی قطع شده و با پنهانکاری بیشتر روبرو شده است. یکی از مسائل خیلی حیاتی در مبارزه با فساد که جزو بدیهیات اولیه محسوب می‌شود این است که برنامه مبارزه با فساد باید مبتنی بر پیشگیری باشد. در این زمینه هم به اندازه کافی مستندات وجود دارد که در یک ساختار کج‌کارکرد رانتی اگر برنامه مبارزه با فساد، یک برنامه انفعالی و پسینی باشد در این صورت با ظهور و بروز امواج گسترده‌ای از موارد وقوع فساد مواجه خواهید شد. این استاد اقتصاد مواجهه گزینشی از فساد را نادرست خواند و گفت: در این صورت ناگزیر به گزینش از بین انبوه موارد رخ داده فساد خواهید شد و به محض اینکه بحث از گزینش مطرح شود. کارآمدی بازدارنده مبارزه با فساد را دچار اختلال می‌کند در چنین شرایطی اگر صادقانه با مواردی از فساد برخورد شود چون هر فرد در حیطه مواجهه خود با بی‌شمار موارد وقوع فسادی که کسی با آن کار نداشته است مواجه می‌شود در این صورت نمی‌تواند این اقدام را حمل بر صحت بکند. در نهایت این بحث مطرح می‌شود که باید دید در پشت پرده چه افرادی با هم مشکل دارند که مشکل‌شان را تحت عنوان مبارزه با فساد حل و فصل می‌کنند. با کمال تاسف از این قبیل نشانه‌ها بسیار زیاد است بنابراین به نظر می‌رسد که همه افرادی که وقوف عالمانه بر خانمان برانداز بودن فساد دارند باید در برنامه‌های خود کار فرهنگی انجام دهند تا به افرادی گفته شود ‌ای‌کسانی که ایمان آوردید فساد چیز خوبی نیست.

حل شدن مشکلات در گروی مبارزه با فساد

به گزارش اقتصاددان به نقل از جماران  ،   مومنی به بازبینی اندیشه رابطه مردم با حکومت پرداخت و گفت: در اندیشه توسعه از جنبه سیاسی هیچ عنصری مشروعیت‌سوزتر از فساد نیست بنابراین افرادی که با قصد قربت در این زمینه سهل‌انگاری می‌کنند باید بدانند که جه بهایی را دارند به ساختار قدرت تحمیل می‌کنند. از جنبه اجتماعی، هیچ عنصری در اعتمادزدایی در کل عرصه‌های حیات جمعی به اندازه فساد موثر نیست. در شرایطی که میان مردم با حکومت و حکومت با مردم و مردم با مردم اعتماد وجود نداشته باشد در این صورت مشخص است که در صورت فساد، با چه ماجراهایی روبرو خواهیم شد و چه هزینه‌هایی پرداخت می‌شود. به نظر می‌رسد که تبیین‌های خیلی فراتر از آنچه که تا الان برای فساد انجام شده، لازم است.‌اما این رویکرد در ساختار قدرت به رسمیت شناخته نشده است. وی افزود: از جنبه اقتصادی گفته می‌شود که عریان‌ترین و نابود‌کننده‌ترین شیوه تعرض به حقوق مالکیت، فساد است و در غیاب سطوح قابل قبولی از امنیت حقوق مالکیت، سنگ روی سنگ اقتصاد بند نمی‌شود به همین دلیل عزیزان باید درک کنند که بحران‌های روبه افزایش که با ناتوانی در مواجهه با آن روبرو هستیم به این دلیل است که تا بساط فساد برپاست مسائل ما حل شدنی نیست. استاد اقتصاد دانشگاه علامه تصریح کرد: با کمال تاسف هیچ اهتمام معنی‌داری برای طراحی و تدوین برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت و بودجه‌های سالانه با کیفیت مشاهده نمی‌شود اما حتی اگر چنین چیزی وجود داشته باشد وقتی فساد وجود دارد در نتیجه کیفیت آنها از کارکرد افتاده و به ضد خودش تبدیل می‌شود.

میراث ارزشمند مبارزه با فساد

فرشاد مومنی به مثال‌های تاریخی در مبارزه با فساد اشاره و تصریح کرد: پرشمار شواهد ایرانی و بین‌المللی وجود دارد که به نظر می‌رسد باید روی آنها متمرکز شد. در این زمینه با نهایت خضوع توصیه می‌کنم که از جنبه ایجابی برنامه‌های پیشنهاد‌دهنده مبارزه با فساد در تجربه تاریخی ایرانی همچون رویکرد میرزاتقی‌خان امیرکبیر و استادش میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام و تجربه زنده‌یاد دکتر محمد مصدق در دوره پهلوی و مهندس میرحسین موسوی در دوران جمهوری اسلامی مورد بازبینی قرار گیرد. به نظر من وجود آقای دکتر عابدی‌جعفری که در سخت‌ترین مقاطع تاریخی توانستند یکی از پرافتخارترین نتایج را به نمایش بگذارند می‌تواند مثمرثمر باشد. به عبارتی ایشان مخزن‌الاسرار جنبه ایجابی مبارزه با فساد هستند. وی افزود: متاسفانه آقای عابدی‌جعفری به اندازه صلاحیت خود در جامعه مورد توجه قرار نگرفتند، همین نکته نشان‌دهنده این است که جامعه از چنین نعمت‌هایی محروم شده است. البته امثال ایشان از باب تاسف کم نیستند. تاسف ما از جهت به حاشیه رانده شدن است.

ضرورت بازبینی تجربه فروپاشی شوروی

مومنی به تجربه فروپاشی شوروی اشاره کرد و گفت: در زمینه تجربه خارجی توصیه من، تمرکز بر روی تجربه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است. اهمیت بررسی این تجربه به این دلیل است که روسیه در ۳۰۰ – ۲۰۰ سال گذشته مرتب در سرنوشت ما موثر بوده و مداخله کرده و بررسی این تجربه بسیار ارزشمند است که چطور یک امپراتور وسیع که هژمون بزرگی بود و تصور می‌کرد که تنها با تهدید خارجی مواجه است و به این منظور بی‌سابقه‌ترین تخصیص منابع مالی را در زمینه تسلیحاتی و تظامی به کار گرفت، از درون فروپاشید. وی افزود: این فروپاشی از درون، ریشه در فساد داشت. توصیه من مطالعه دوره چهار جلدی آندره فونتن با عنوان تاریخ جنگ سرد و تاریخ تنش‌زدایی و یکی بدون دیگری است. مسائل بسیار عبرت‌آموز وجود دارد که تاکید می‌کند اتحاد جماهیر شوروی مشروعیت خود را از دست داد و دستگاه قضایی حکومت در برابر کوچک‌ترین نقدها، خشن‌ترین وحشی‌ترین رفتار را نشان می‌داد اما در برابر فساد مالی حکومتگران و منسوبین تیغش کند بود و اصلا نمی‌برید. استاد اقتصاد دانشگاه علامه تصریح کرد: مساله بسیار مهم که در مورد تجربه اتحاد جماهیر شوروی بسیار آموزنده است، این است که آنها در سیاست داخلی اتکای غیرمتعارف به توان نظامی و امنیتی داشتند که این توان به دلیل فساد از کار افتاد. در برخی از آثار این سوال مطرح شده که چطور یک ابرقدرت از افغانستان شکست خورد و مجبور به خروج شد؟ اصل ماجرا، فساد گسترده در بین نظامیان بود. بنابراین بخش اعظم تسلیحات، مواد غذایی و داروها به دلیل فساد در بین نظامیان اتحاد جماهیر شوروی به دست مجاهدین می‌افتاد و همین موجب شد که آنها از افغانستان شکست بخورند و فرو بریزند.

در کتاب فونتن نوشته شده که تیر خلاص فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از درون توسط برنامه تعدیل اقتصادی زده شد زیرا این برنامه به‌ شدت نابرابرساز و تنبیه‌کننده فرو‌دستان و بسترساز گسترش فساد بوده است. در این زمینه موارد عبرت‌آموز زیادی وجود دارد و واکاوی این تجارب می‌تواند کمک‌کننده باشد.

صد رحمت به برنامه ششم!

استاد اقتصاد علامه افزود: شناخت فساد با دشواری روبه‌رو است چون اساس فساد بر پنهانکاری عدم شفافیت استوار شده است. فساد باید از طریق نشانه‌ها شناخته شود. در ادبیات توسعه ۱۵ گروه نشانه وجود دارد. اگر این نشانه‌ها در جامعه‌ای وجود دارد در این صورت باید متوجه شد که فساد گسترده و عمیقی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها، وجود ناکارآمدی در نظام قضایی، قانونگذاری و اجرایی است. بنابراین پرسش عالمانه این است که آیا جامعه با ناکارآمدی مواجه است؟ همه تاکید دارند که پرسشی تاکیدی است و همه چیز به صورت نظام‌وار پاسخ آری می‌دهند. می‌توان یک نمونه را ذکر کرد. برنامه ششم منابع ارزی و ریالی پیش‌بینی شده در قانون در عملکرد بسیار فراتر از برنامه رفت به عبارتی هم ارز و هم ریال بیشتری هزینه شد اما مرکز پژوهش‌های مجلس گفته که کارنامه‌اش موفق بوده است! مومنی تصریح کرد: در این شرایط آبی از آب تکان نمی‌خورد هیچ کس پرسشی در این زمینه طرح نکرد و حتی طرح مساله هم نشد. حتی فردی این دغدغه را نداشت که چه کاری در برنامه ششم انجام شد که باید در برنامه هفتم انجام نشود. من صمیمانه و با نهایت خضوع عرض می‌کنم که وقتی کیفیت برنامه هفتم را ملاحظه می‌کنید، می‌گویید صد رحمت به برنامه ششم!

نگرانی از ابعاد ناکارآمدی در ایران

مومنی افزود: می‌توان از روی حافظه لاینقطع در مورد ناکارآمدی صحبت کرد که البته مجال آن نیست. مدیریت اقتصادی کشور در دوران بعد از جنگ تمام مدت نگران افزایش نرخ ارز بوده است گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که در طی بالغ بر ۳۰ ساله گذشته چیزی حدود ۴۰۰ میلیارد دلار صرف جلوگیری از افزایش نرخ ارز شده است با محاسبه آقای دکتر شاکری و با لحاظ کردن قدرت خرید از دست رفته دلار در این ۳۰ سال چیزی حدود ۲۸ هزار برابر شده است. ابعاد ناکارآمدی در حد و حدودی بزرگی پیدا کرده است . البته رویه غالب این است به محض طرح چنین موضوعاتی عزیزان به سرعت اصل خبر را تکذیب و انکار می‌کنند. موارد مشابه در طرح‌های عمرانی همچون مسکن قابل مشاهده است که خسارت عظیمی را وارد کرده و به اسم ناکارآمدی به کام فاسدان مشکلات زیادی ایجاد شده است. وی به رویکرد توسعه اشاره و تصریح کرد: متفکران توسعه بر این باورند که فساد مهم‌ترین نشانه‌اش شکل دادن بحران مشارکت در سرنوشت سیاسی و اقتصادی است اگر دیدید که مردم در سرنوشت خود مشارکت شایسته و بایسته ندارند، بدانید که در کشور فساد بیداد می‌کند من در مورد مشارکت سیاسی که قابل مناقشه است، چیزی نمی‌گویم اما در مشارکت اقتصادی با توجه به داده سرشماری سه دهه گذشته از کل جمعیت کشور در سنین فعالیت ایران چیزی نزدیک به دو سوم هیچ نقشی در تولید ملی ندارند. استاد اقتصاد دانشگاه علامه افزود: هر ۱۵ محور را رویت کنید، متوجه می‌شوید که اگر واقعا اراده‌ای برای مبارزه با فساد وجود داشته باشد این مساله در تسخیر علم قرار دارد شما لازم است به دانایان بیشتر از نادانان بها بدهید تا نتیجه را مشاهده کنید. این تعبیر مولا علی(ع) است که می‌فرمایند عهدی است ازلی میان خداوند و دانایان. دانایان باید پناه مردم بی‌پناه جامعه باشند و این دانایان چه در سطح دانشگاه چه موسسات پژوهشی و چه رسانه در این زمینه مسوولیت سنگین دارند و باید دانست که برای هر چیز ارزشمندی باید هزینه پرداخت کرد و خداوند مقدر کرده که هر چیز خوبی بدون هزینه حاصل نمی‌شود.

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

ع