کی کاووس در دو چهره

در شاهنامه فردوسی، هنگامی که تاریخ ایران در زمان پادشاهی کی کاووس را می خوانیم، با دو چهره و شخصیت متفاوت از او رو به رو می شویم و تفاوت این دو چهره و شخصیت کی کاووس در رفتار و برخورد او با قضیۀ سودابه و سیاوش خیلی آشکار است …

کی کاووس که در گذشته برخوردهای تند و شتابان و تصمیم گیری عجولانه و ناشایست و ناپخته داشته است، در اینجا چهره ای با درایت و خردمند و دارای پختگی از نوع داوری و قضاوت عاقلانه و مدبرانه که همراه با پختگی کامل و خردمندی و درایت است از کی کاووس می بینیم. کی کاووس که در پیش از آن گاه رفتار تند، شتابان و نسنجیده داشته، در اینجا با دیگران مشورت می کند و به حرف آنان توجه می کند و نیز گفتۀ خوب آنان را به کار می بندد. نوع رفتار کی کاووس در این ماجرای مهم، به درستی، شاهانه است و از هر کسی چنین پختگی بر نمی آید. دست کم سه مشخصۀ بارز در رفتار وی دیده می شود:
۱/ خویشتن داری همراه با برخورد عاقلانه و انجام ندادن کار نسنجیده
۲/ تحقیق دقیق و دادرسی کامل
۳/ در عین مهرورزی کامل، تن به اجرای حکم دادن. (هم حاضر است سیاوش را در آتش بنماید و هم سودابه را مجازات کند.) کی کاووس پس از اینکه از همسر خویش می شنود که سیاوش قصد تعرض به او داشته است، با تسلط بر خود، خشم و احساسات خویش را مهار می کند و اندیشه می کند که چه باید کرد. این خیلی مهم است. همین امروز، پس از گذشت کمابیش ۴۵ سده از آن زمان که به هر حال اندیشه ها بازتر شده و انسان ها در گذر زمان، با واقعیات رفتاری و غرایز آدمی آشناتر شده اند، وقتی فردی بشنود که کسی چنین قصدی به همسرش را داشته و برای انجام آن دست تعرض به سوی وی دراز کرده است، به سختی می تواند جلوی خود را بگیرد. حتی اگر آدم ضعیف و بی پناهی هم باشد. ولی کیکاووس در حالی که قدرتمندترین فرد جهان است و به تخت پادشاهی مهم ترین کشور زمان، “ایران”، تکیه زده است که می تواند هر تصمیمی را اجرا کند، با فرو ریختن خشم و اندوه به درون خویش، از گرفتن تصمیم فوری و شتابان و نسنجیده، خودداری می کند و با متانت و بردباری چنین رخداد مهمی را در مورد تأمل و اندیشه قرار می دهد.
کی کاووس در اینجا با مهار رفتار و خشم و احساس خود، رفتاری در کمال وقار و متانت بروز می دهد و با اینکه سودابه هم برای اینکه می خواهد خود را بی گناه جلوه دهد، تظاهر به شدت بدی این حرکت می کند و خود را خیلی آزرده و ناراحت و آشفته موی و خراشیده روی نشان می دهد و خواه ناخواه، چنین وضعی به میزان بیشتری بر روان و فکر پادشاه فشار می آورد، ولی باز کی کاووس با متانت، قدرت و سلامت روحی، تسلط بر خویش را حفظ می کند، تا همیشه، تاریخ آن را به یادآورد.
به هر روی کی کاووس با خویشتن داری با خود می گوید:
برین کار بر نیست جای شتاب
که تنگی دل آرد خرد را به خواب
لذا در ماجرای سیاوش و سودابه، به نیکی و روشنی یک رفتار بسیار سنجیده و پخته و عاقلانه از کی کاووس را شاهد هستیم که شایسته ی ستایش است. در یک نگاه گذرا، کی کاووس رفتارهای زیر را انجام داده است.
۱/ همیشه اندیشه را به کار گرفته و تا حد امکان کوشیده است از تفکر و تجربه و عق و خرد خود نهایت بهره را بگیرد. این به کارگیری خرد از ابتدا تا انتهای ماجرا به چشم می خورد.
پر اندیشه، از تخت زرین برفت
به سوی شبستان خرامیده تفت
۲/ گرفتن اطلاعات دیگران و جمع آوری همه دانسته ها
ز هر کس بپرسید و شد تنگدل
ندانست کردار آن سنگدل
۳/ گوش فرا دادن به دقت به سخنان همسر خویش. ولی این گوش فرا دادن حالت پرسشی و تحقیقی دارد. نه اینکه بگوید و او قبول کند تا قدرت خود را علیه کسی که با زن او درآویخته به کار گیرد. شاید همین جا، اوج حقیقت جویی و رفتار دادگرانۀ کیکاووس باشد. پس از اینکه به سخنان سودابه گوش می دهد:
پر اندیشه شد ز این سخن شهریار
سخن کرد هر گونه را خواستار
۴/ پس از جمع آوری اطلاعات لازم و گوش دادن به سخنان سودابه به بررسی آنها پرداخته و راجع به آنها تفکر کرده است. شاید اهمیت این مرحله خوب آشکار نباشد. ولی همه ی آنانی که که کار تحقیقی در هر زمینه ای کرده اند، می دانند که همین مهم ترین مرحله ی انجام کار است، چون باید خود پژوهشگر در یک پله ای از راه کشف حقیقت بایستد و دانسته های پراکنده ی دیگران را یکجا نزد خود گرد آورد و آنگاه آنها را بررسی کند و به آنها فکر کند، سپس در مرحله ی بعدی پرسشی که جوابش را ندارد خود به خود نمایان می شود و ادامه راه فرد پژوهشگر را نشان می دهد.
به نظر اینجانب، کی کاووس در این مرحله به طور کامل همچین فردی که دوره ی روش تحقیق علمی را در یک دانشگاه خوب گذرانده باشد، عمل کرده است.
۵/ انجام مرحلۀ مواجهۀ حضوری در محیط مناسب این کار. کی کاووس بی آنکه خشم و اندوه مانع از تشخیص روش صحیح او شود همه ی اطرافیان را دور می کند و در خلوت کامل، سودابه و سیاوش را پیش می خواند و با قدرت روحی و روانی بالاتر از آن دو، به گونه ای که آنها تحت تأثیر قدرت روحی وی باشند، در حالی که هر دو طرف حضور دارند، ولی این بار خطاب به سیاوش (چون پیش تر از سودابه همه ی آنچه را که باید بپرسد، پرسیده بود) امر می کند آنچه بوده بازگو کند و یادآور می شود که چیزی از آن را نباید پنهان کنید و نمی توانید هم پنهان کنید.
به هوش و خرد با سیاوش بگفت
که این راز بر من نشاید نهفت
همه راستی جوی و با من بگوی
سخن بر چه سان است؟ بنمای روی
۶/ در این مرحله، کی کاووس به معاینۀ محلی و بدنی می پردازد و با بو کردن بدن و لباسِ همسر و فرزندش به مرحله ای دیگر از کشف حقیقت نزدیک می شود و در این مرحله است که با توجه به طی مراحل پیشین کمابیش به طور کامل در می یابد که این سودابه هست که گنهکار است و سیاوش از گناه پاک است. پس اینجاست که:
غمی گشت و سودابه را خوار کرد
دل خویش را زو، پر آزار کرد
۷/ بهره گیری از متخصصان و کارآگاهان: باید توجه داشت که یکی از نکات جالب این داستان این است که کی کاووس، خود، تحقیقی از ماجرا را بر عهده گرفته است. این امر به طور کامل با عقل منطبق است، چرا که افراد درگیر ماجرا همسر شاه و شاهزاده سیاوش بودند. ولی وقتی که سودابه به نیرنگ پیچیده ی استفاده از دو جنین سقط شده دست می یازد، کی کاووس از پزشکان و متخصصان مربوط، استفاده می کند و نظر آنان را می پرسد.
۸/ یک مرحله مهم و حساس دیگر اینجاست. در همۀ قوانین و اصول مترقی قانون گذاری، برای مجازات مجرم یقین کامل لازم است. در متون دینی و مذهبی هم این اثر راه یافته و گفته شده است. چنان که بزرگی گفته: اگر ده مجرم از مجازات رهایی یابند بهتر است تا بی گناهی مجازات شود. در این مرحله، در گرفتن آخرین دفاعیات، سودابه با گریه و آه و زاری و درخواست و التماس و ادای توضیحاتی دیگر در دل کی کاووس در مجرمیت خود پدید می آورد. کاووس شاه نیز با اینکه به گناهنکار بودن او رسیده است، ولی بنا به رعایت همین اصل ( اصل بر بی گناهی است) . و اینکه به هرحال چون با چشم خود ندیده، با رعایت کامل عقل و داریت و عدالت، باز از مجازات سودابه خودداری می کند و تصمیم نهایی را به شور می گذارد و نتیجه را موکول به نظر انجمن یا شورای بزرگان کشور (مهستان) می کند
چنین گفت اندر نهان این سخن
پژوهیم تا خود چه آید به بن
ز پهلو همه موبدان را بخواند
ز سودابه چندی سخن ها براند
در آن شورا، ضمن بررسی همه جوانب، تصمیم گرفته می شود که با توجه به مراحلِ پشت سر گذاشته شده و وضعیت موجود و هم چنین آثار سیاسی و ملی آن، در این مرحله از آزمایش آتش (ور آتش) استفاده کنند و آزمون آتش را تصویب می کنند و به شاه پیشنهاد می دهند. سیاوش می بایسیت از میان تودۀ آتش می گذشت و چنان که نجات می یافت، بنا را بر بی گناهی وی می گذاشتند. در اینجا نیز شورا پیشنهاد می کند که این قانون با گذراندن سیاوش از خرمن بزرگ آتش اجرا شود.کی کاووس نیز رأی شورا را قبول می کند و به اجرای آن گردن می نهد. بنابراین، در رفتار و برخورد آرام و منطقی کی کاووس شاه در ماجرای سیاوش با چهره ای دگرگون از آنچه از چنین شخصیتی در ذهن داریم، روبه رو هستیم.