زلزله ترکیه با سدسازی‌ها ارتباط داشت؟

پژوهشگران در مطالعه خود از اصطلاح “لرزه‌خیزی ناشی از مخزن” (RTS) برای زمین لرزه‌هایی استفاده کرده‌اند که در نزدیکی سد آتاتورک رخ داده بودند زیرا این منطقه بین گسل‌های تکتونیکی فعال قرار دارد و تنش‌های زمین‌ساختی در شدت لرزه‌ها نقش دارند!

ژوئن سال ۲۰۲۱ پژوهشی از سوی ۶ نفر از کارشناسان و استادان ترکیه‌ای، آلمانی و یک محقق ژئوفیزیک ایرانی به نام «محمدرضا جمال ریحانی» انجام شد که در آن به تاثیر سیاست سدسازی بی‌حساب و کتاب، پرتعداد و ضربتی از سوی دولت «رجب طیب اردوغان» پرداخت اما رسانه‌ها و افکار عمومی و مقامات در آنکارا به نتایج این بررسی علمی توجهی نکردند و در نهایت فاجعه هفته گذشته به وقوع پیوست.

به گزارش اقتصاددان به نقل از تسنیم  ، در این مقاله پژوهشی تصریح شده که لرزه‌خیزی ناشی از مخازن سدها در طول ساخت‌و‌ساز، آبگیری و پر شدن آن چرخه‌ای تکرار شده و قابل مشاهده در سرتاسر جهان بوده است.

در ترکیه، تعداد سدها در دهه گذشته به طور قابل توجهی افزایش یافته است و در مهمترین پروژه، سد آتاتورک به عنوان بزرگترین سد ترکیه با ظرفیت کل آب ۴۸٫۷ میلیارد متر مکعب به بهره‌برداری رسید!

اگرچه پس از راه‌اندازی سدها شبکه مونیتورینگ بهبود یافت اما با توجه به زمین‌لرزه‌های بزرگی که در منطقه رخ داده به نظر می‌رسد نرخ لرزه‌خیزی محلی به طور قابل توجهی پس از پر شدن مخزن سدها افزایش یافته است.

در چند سال اخیر، دو زمین‌لرزه مخرب به بزرگی ۵٫۵ و ۵٫۱ مگاوات به ترتیب در سال های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در شهر سامسات در نزدیکی مخزن آتاتورک رخ داده است.

پژوهشگران فوق در این مطالعه، تکامل مکانی ـ زمانی لرزه‌خیزی و ویژگی‌‌های منبع آن را در رابطه با تغییرات زمانی سطح آب و تنش‌های ناشی از بارگذاری سطحی و انتشار فشار منفذی مورد بررسی قرار داده‌اند.

آن‌ها دریافتند که سطح آب و نرخ‌لرزه‌خیزی رابطه مستقیم دارند که با اثر تثبیت تنش ناشی از گرانش تحمیل شده توسط بارگذاری آب بر روی گسل‌های محلی قابل تفسیر است.

از سوی دیگر در این تحقیق مشخص شد که تنش مؤثر کلی در ناحیه لرزه‌زا در طول دهه‌ها به دلیل انتشار فشار منفذی افزایش یافته که لرزه‌خیزی زمینه‌ای فزاینده سال‌های اخیر را هم توضیح می‌‌دهد.

از ابتدای قرن گذشته زمین لرزه‌های زیادی مرتبط با فعالیت‌های انسانی گزارش شده است و تعداد موارد زلزله به دلیل گسترش عملیات‌های بشری مانند تولید گاز و نفت، تزریق فاضلاب، استخراج معادن، عملیات زمین‌گرمایی، انسداد مسیر آب و … افزایش یافته است.

این گزارش سپس به بیان ده‌ها نمونه مختلف از تاثیر اقدامات انسانی بر وقوع زلزله در سرتاسر جهان از اوکلاهما تا ایتالیا و اسپانیا و کره جنوبی و … پرداخته است.

بسیاری از موارد گزارش شده ناشی از فعالیت‌های مرتبط با انسان در مطالعات مک‌گار و همکاران ۲۰۰۲؛ دیویس و همکاران ۲۰۱۳؛ الزورث ۲۰۱۳ و فولگر و همکاران در سال ۲۰۱۸ اعلام و گردآوری شده است.

در مورد لرزه‌خیزی تحریک شده، میدان تنش نقش مهم‌تری ایفا می‌کند و فعالیت‌های انسانی، مسئول هسته‌زایی زلزله هستند در حالی که تکامل گسیختگی توسط تنش‌های زمینه‌ای مدیریت می‌شود حتی ممکن است زمین‌لرزه‌های بزرگ تنها با تحریک اغتشاشات کوچک در نزدیکی نقطه هسته ایجاد شود.

پژوهشگران فوق در مطالعه خود از اصطلاح “لرزه‌خیزی ناشی از مخزن” (RTS) برای زمین لرزه‌هایی استفاده کرده‌اند که در نزدیکی سد آتاتورک رخ داده بودند زیرا این منطقه بین گسل‌های تکتونیکی فعال قرار دارد و احتمالاً تنش‌های زمین‌ساختی پس زمینه‌ای در اندازه و بزرگی لرزه‌ها نقش دارند.

تفسیر دوسویه از تکامل زمانی سطح آب و نرخ لرزه‌خیزی برای شناسایی لرزه‌خیزی شبیه‌سازی شده توسط عملیات مخزن آب و درک تکامل مکانی ـ زمانی آن بسیار مهم است؛ سطح آب و نرخ لرزه‌خیزی از طریق یک روش خوشه‌بندی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و با استفاده از مجموعه داده‌های بیشتر، رابطه‌ای مستقیم واضح بین سطح آب و لرزه‌خیزی نشان داده شد.

با مقایسه زمین لرزه‌های بین سال‌های ۱۹۹۲ و ۲۰۰۹ با اطلاعات سطح آب این الگو به دست آمد اما برخی تحقیقات در سال ۲۰۱۹ مدعی شدند که هیچ شواهدی مبنی بر ارتباط بین سنگینی آب و فعالیت زلزله پیدا نکردند که ممکن است ناشی از این واقعیت باشد که آنها لرزه‌خیزی و سطح آب را فقط برای دوره‌های کوتاه، مانند توالی‌های سه ماهه در سال های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۷ مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند.

مطالعه فوق به ارتباط بین محفوظ شدن مخزن و لرزه‌خیزی ایجاد شده را در یک دوره داده طولانی‌تر نشان داده است.

از سوی دیگر، مشخص شد که انتشار فشار منفذی تنش مؤثر را با گذشت زمان افزایش می‌دهد که منجر به تنش‌های کل مثبت و بی‌ثباتی گسل می‌شود که همین مورد لرزه‌خیزی در مجاورت گسل سمسات را توضیح می‌دهد که در آن دو مورد از بزرگ‌ترین رویدادهای زلزله ای در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ رخ داده‌اند.

در بخش نتیجه‌گیری این پژوهش علمی مبسوط تاکید شده که ۲ زمین‌لرزه مخرب پیشین که با بزرگی ۵٫۵ و ۵٫۱ مگاواتی در سال های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در مجاورت مخزن سد آتاتورک رخ دادند، این سؤال را ایجاد کردند که آیا زلزله‌ها با تحریک عملیات بارگیری آب ایجاد شده‌اند؟

بررسی‌های پژوهشگران ثابت کرد که نرخ لرزه‌خیزی محلی پس از ساخت این سد و آبگیری آن که در سال ۱۹۹۰ آغاز شد، به طور قابل توجهی افزایش یافته است همچنین محاسبات تنش نشان داد تشدید اثر تثبیت بار آب، انتشار فشار منفذی و همچنین کاهش قابل‌توجه b-value که با گذشت زمان پس از عملیات آبگیری رخ داد نشان‌دهنده افزایش تدریجی تنش‌های مؤثر به دلیل افزایش فشار منفذی بوده است.

تجزیه و تحلیل این پژوهش شواهد مستحکمی دارد که نشان می‌دهد که لرزه‌خیزی رخ داده تا قبل از زلزله‌های مهیب هفته گذشته، بر اساس داده‌های متشکل از لرزه‌خیزی، مکانیسم‌های منبع و اطلاعات بلندمدت سطح آب (۲۰۰۲-۲۰۲۰) که قبلاً در نظر گرفته نشده است، به وسیله انسداد به وجود آمده در مخزن سد آتاتورک ایجاد شد.

این پژوهش که در سال ۲۰۲۱ (حدود یک سال و نیم قبل) منتشر شد نشان داد که چگونه تحلیل دقیق شاخص‌های لرزه‌خیزی، برآورد تنش و رویکردهای آماری به تشخیص و درک بهتر لرزه‌خیزی ناشی از مخزن و خطر لرزه‌ای در نزدیکی سد آتاتورک در ترکیه فراهم کرد اما متاسفانه لجبازی‌های سیاسی و انجام کارهای پوپولیستی از سوی یک رهبر عوام فریب یعنی اردوغان و تلاش برای اعمال فشار بر همسایگان به ویژه عراق در راستای سیاست عثمانی‌گرایی، موجب شد که ده‌ها هزار انسان بیگناه به خاطر خودخواهی و کج فهمی یک سیاستمدار جان خود را از دست بدهند؛ این سیاست نسنجیده، ترکیه را هم که با بحران اقتصادی و بدهی خارجی هنگفت دست به گریبان است در ورطه بحران بزرگ دیگری قرار داده است.