حقوق حمل و نقل

روز بیست و ششم آذر ماه به عنوان روز حمل و نقل شناخته شده است. حمل و نقل یکی از عناصر کلیدی در توسعه ی اقتصادی است. آثار حمل و نقل را می توان در همه ی فعالیت های اقتصادی دید. توجه به این صنعت در راستای بهینه شدن اوضاع اقتصادی کشور لازم است. راجع به انواع حمل و نقل، اعم از هوایی، زمینی، دریایی و حقوق مترتبه بر هر یک از آنها کتاب جامع حقوق و حمل و نقل را تألیف و تقدیم جامعه، به ویژه دست اندرکاران این صنعت نمودم. باید توجه داشت که حمل و نقل دارای حقوقی است که به همه ی افراد جامعه مربوط می شود. یک شخص عادی که سوار تاکسی درون شهری می شود یا کسی که سفر طولانی مدت هوایی، دریایی یا زمینی دارد یا برای حمل اثاثیه ی منزل با شرکت باربری توافق می نماید ، تا ارسال و دریافت کالا بین کشورها و … همه ی اینها بخشی هایی از حقوق حمل و نقل را در بر می گیرد. در اینجا سطوری از کتاب حقوق حمل و نقل را، جهت آشنایی بیشتر خوانندگان عزیز، تقدیم می نمایم.
«حمل و نقل» انتقال اشخاص و کالاها از نقطه ای به نقطه دیگر است. صنعتی که به تجهیز ملزومات حمل و انتقال اشخاص و کالاها می پردازد بخش مهمی از اقتصاد ملی را تشکیل می دهد که به صنعت حمل ونقل شهرت یافته است. این صنعت سه بخش اساسی دارد: ۱- تجهیزات ساختاری که مشتمل است بر شبکه های حمل و نقل (مانند جاده ها، خطوط راه آهن و…) و ترمینال ها (مانند بنادر، فرودگاه ها و…) ۲- وسایل حمل و نقل مانند کامیونها، هواپیماها ۳- ضوابطی که وسایل حمل و نقل بر اساس آن در شبکه های حمل و نقل حرکت می کنند مانند ضوابط قانونی و آیین نامه ها حمل و نقل.
باید یادآور شد که در حقوق ایران حمل و نقل یک فعالیت تجاری محسوب می¬شود. در ماده ۲ قانون تجارت «تصدی به حمل و نقل از راه خشکی یا آب یا هوا به هر نحوی که باشد…» جزء معاملات تجاری قلمداد شده است. البته تعریف «متصدی حمل و نقل» هنوز در قوانین ما جامع و کامل نیست. شاید زمانی که این قانون به تصویب رسیده (سال ۱۳۱۱ خورشیدی)، به دلیل نبود سابقه قانون¬گذاری در این زمینه تخصصی، تجربه لازم برای تعریف جامع متصدی حمل و نقل وجود نداشته است. تعریف فعلی فقط از حمل اشیاء سخن گفته است در حالی که متصدی حمل و نقل ممکن است انسان¬ها را به عنوان مسافر نیز جابه¬جا کند. بنابراین بهتر و کامل¬تر آن بود که گفته شود: « متصدی حمل و نقل کسی است که در مقابل اجرت شخص یا شی¬ای را به طریقی معین از یک نقطه به نقطه دیگر حمل کند».
تصدی ترجمه کلمه « interprise » است و در فرانسه به تشکیلاتی اطلاق می¬شود که با به کارگیری تعدادی ابزار، عملیات خاصی را انجام می¬دهند. لفظ تصدی زمانی مصداق پیدا می¬کند که با سازمانی سروکار داشته باشیم که در آن، تعدادی ابزار مانند ماشین¬آلات ، نیرو و رایانه به کار گرفته شده باشد و تعدادی کارمند هم مشغول به کار باشند. البته برای اطلاق تصدی، الزاماً تشکیل یک بنگاه یا شرکت تجاری لازم نیست؛ اما اشتغال به حرفه حمل و نقل به عنوان امری مداوم و مستقل لازم است تا بتوان چنین شخصی را به عنوان متصدی حمل و نقل مشمول مقررات حاکم بر متصدیان حمل و نقل دانست.
چنان¬چه تدوین¬کنندگان لایحه جدید قانون تجارت ( که متاسفانه با وجود گذشت چند سال از تدوین آن هنوز در مجلس شورای اسلامی مورد بررسی کامل و تصویب واقع نشده است) در بند ۸ از ماده یک آن تصدی¬گری به امر حمل و نقل را به درستی این گونه آورده¬اند: حمل و نقل کالا و یا مسافر از طریق خشکی، آب و هوا.
به هر روی در قانون تجارت فعلی ایران از ماده ۳۷۷ تا ۳۹۴ به موضوع حمل و نقل اختصاص یافته است.
حمل و نقل در وهله اول به دو بخش داخلی و بین¬المللی تقسیم می¬شود که بر هر یک از آن¬ها قوانین و مقررات خاصی ناظر و حاکم است.حمل و نقل در تقسیم¬بندی دیگری، به سه رشته حمل و نقل زمینی، دریایی و هوایی تقسیم می¬شود، که حمل و نقل زمینی خود به دو قسمت ریلی و جاده¬ای تقسیم می¬شود. چنانچه حمل و نقل توسط ترکیبی از انواع مذکور صورت گیرد، حمل و نقل چند کیفیتی یا مرکب نامیده می شود. حمل و نقل مرکب گاه توسط شخص واحد صورت می گیرد که تجهیزات مختلف حمل ونقل را در اختیار دارد و گاه توسط چند شخص یا موسسه که با یکدیگر تلفیق شده اند. در مواردی نیز واسطه ها مانند فورواردرها یا عامل حمل و نقل مرکبند .در عرف تجاری اصطلاح حمل سراسری معرف یک شیوه مستقل حمل و نقل نیست بلکه ناظر بر مواردی است که حمل و نقل، اعم از آنکه ساده یا مرکب باشد، توسط بیش از یک شرکت یا موسسه حمل و نقل صورت می گیرد.
اشخاص درگیر در روند حمل ونقل: این اشخاص که به صورت حرفه ای به امر حمل و نقل اشتغال دارند به سه دسته تقسیم می شوند:
۱- ارسال کنندگان (Shippers) 2- متصدیان حمل و نقل (Cariers) 3- واسطه ها (Intermediers) که مهمترین آنها فورواردرها می باشند.
* ارسال کنندگان : ارسال کننده شخصی است که با متصدی حمل قرارداد حمل را منعقد میکند.
* متصدیان حمل و نقل : همان¬ظور که پیش از این نیز اشاره شد، در حقوق ایران متصدی حمل و نقل عبارت از کسی است که در مقابل اجرت حمل اشیاء را بر عهده می گیرد (ماده ۳۳۷ قانون تجارت). دکترین نقص قانون تجارت در انحصار مفهوم تصدی به حمل “اشیاء” را با تفسیر گسترده از این کلمه به مفهومی اعم از مسافر و کالا جبران کرده است. برخی نیز بر این باورند که چون به موجب بند ۲ ماده ۲ قانون تجارت، تصدی به حمل و نقل از راه خشکی یا آب یا هوا به هر نحوی که باشد در زمره اعمال تجاری است، متصدی حمل و نقل نیز عنوانی مشتمل بر حمل و نقل کنندگان اشیاء و اشخاص خواهد بود. در هر حال از دیدگاه نظام حقوق ایران چنانچه تصدی به حمل و نقل شغل معمول شخص باشد وی تاجر تلقی شده و مشمول مقررات عام حاکم بر تجار و مقررات خاص ناظر بر متصدیان حمل و نقل در حوزه های مختلف حمل ونقل می گردد.
وظایف، تعهدات و مسئولیت های متصدی حمل و نقل حسب قانون حاکم بر قرارداد حمل تعیین می شود. با این وصف وظیفه اصلی متصدیان حمل ونقل، اعم از متصدی حمل و نقل زمینی، دریایی یا هوایی انتقال صحیح کالا و مسافر از مبدا تا مقصد در مدت حمل است. متصدی مسئول خسارات وارده بر اشیاء و اشخاص در مدت مذکور است مگر آنکه بتواند یکی از جهات معافیت از مسئولیت را، حسب قانون حاکم، به اثبات برساند.