اصول سیاست و آیین کشورداری در کلام امام علی(ع)/بخش دوم

شناخت اقشار گوناگون اجتماعی

ای مالک بدان! مردم از گروه‎های گوناگونی هستند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد، و هیچ یک از گروه‎ها از گروه دیگر بی‌نیاز نیست؛

از آن قشرها، لشگریان خدا، و نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی، جزیه‌دهندگان، پرداخت‌کنندگان مالیات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه‎وران، و طبقۀ پایین جامعه از نیازمندان و مستمندان هستند، که برای هر یک خداوند سهمی مقرّر داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنّت پیامبر تعیین کرده که پیمانی از طرف خداست و نگهداری آن بر ما لازم است. پس سپاهیان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعیت، و زینت و وقار زمامداران، شکوه دین، و راه‎های تحقّق امنیّت کشورند، امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد، و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیّت انجام نمی‎شود که با آن برای جهاد با دشمن تقویت گردند و برای اصلاح امور خویش به آن تکیه کنند، و نیازمندی‎های خود را برطرف سازند. سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمی‎توانند پایدار باشند و آن قضات، و کارگزاران دولت و نویسندگان حکومتند، که قراردادها و معاملات را استوار می‎کنند و آن چه به سود مسلمانان است فراهم می‎آورند، و در کارهای عمومی و خصوصی مورد اعتمادند.

و گروه‎های یادشده بدون بازرگانان، و صاحبان صنایع نمی‎توانند دوام بیاورند، زیرا آنان وسائل زندگی را فراهم می‎آورند، و در بازارها عرضه می‎کنند، و بسیاری از وسایل زندگی را با دست می‎سازند که از توان دیگران خارج است.

قشر دیگر، طبقۀ پایین از نیازمندان و مستمندانند که باید به آن‌ها بخشش و یاری کرد. برای تمام اقشار گوناگون یاد شده، در پیشگاه خدا گشایشی است، و همۀ آنان به مقداری که امورشان اصلاح شود بر زمامدار حقّی مشخّص دارند و زمامدار از انجام آن چه خدا بر او واجب کرده است نمی‎تواند موفّق باشد جز آن که تلاش فراوان نماید، و از خدا یاری بطلبد، و خود را برای انجام حق آماده سازد و در همۀ کارها، آسان باشد یا دشوار، شکیبایی ورزد.
۱- سیمای نظامیان

برای فرماندهی سپاه کسی را برگزین که خیرخواهی او برای خدا و پیامبر و امام تو بیشتر، و دامن او پاک‎تر، شکیبایی او برتر باشد، از کسانی که دیر به خشم آید و عذرپذیرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد نماید، درشتی او را به تجاوز نکشاند، و ناتوانی او را از حرکت باز ندارد. سپس در نظامیان با خانواده‎های ریشه‎دار، دارای شخصیّت حساب شده، خاندانی پارسا، دارای سوابقی نیکو و درخشان، که دلاور و سلحشور و بخشنده و بلند نظرند، روابط نزدیک برقرار کن، آنان همه بزرگواری را در خود جمع کرده، و نیکی‎ها را در خود گرد آورده‎اند، پس در کارهای آنان به گونه‎ای بیندیش که پدری مهربان درباره فرزندش می‎اندیشد، و مبادا آن چه را که آنان را نیرومند می‎کند در دیده‎ات بزرگ جلوه کند، و نیکوکاری تو نسبت به آنان هر چند اندک باشد را خوار مپندار، زیرا نیکی، آنان را به خیرخواهی تو خواند، و گمانشان را نسبت به تو نیکو گرداند، و رسیدگی به امور کوچک، آنان را به اعتماد رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار، زیرا نیکی اندک تو را جایگاهی است که از آن سود می‎برند، و نیکی‎های بزرگ تو را جایی است که از آن بی نیاز نیستند. برگزیده‎ترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند، و از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان گذارد، به اندازه‎ای که خانواده‎هایشان در پشت جبهه، و خودشان در آسایش کامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند همانا مهربانی تو نسبت به سربازان، دل‎هایشان را به تو می‎کشاند، و همانا، روشنی چشم زمامداران، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبّت مردم نسبت به والی است، که محبّت دل‎های رعیّت جز با پاکی قلب‎ها پدید نمی‎آید، و خیرخواهی آنان زمانی است که با رغبت و شوق پیرامون والی را گرفته و حکومت بار سنگینی را بر دوش رعیت نگذاشته باشد، و طولانی شدن مدت زمامداری بر ملّت ناگوار نباشد. پس آرزوهای سپاهیان را برآور، و همواره از آنان ستایش کن، و کارهای مهمّی که انجام داده‎اند برشمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را برمی‎انگیزاند، و ترسوها را به تلاش وامی‎دارد، ان شاءالله. و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن، و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری مگذار، و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ بشماری، یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی، مشکلاتی که در احکام نظامیان برای تو پدید می‎آید، و اموری که برای تو شبهه‎ناکند، به خدا، و رسول خدا بازگردان، زیرا خدا برای مردمی که علاقه داشت هدایتشان کند فرمود:

«ای کسانی که ایمان آوردید، از خدا و رسول و امامانی که از شما هستند اطاعت کنید و اگر در چیزی نزاع دارید، آن را به خدا و رسولش بازگردانید.» (۲)

پس بازگرداندن چیزی به خدا یعنی عمل کردن به قرآن، و بازگرداندن به پیامبر یعنی عمل‌کردن به سنّت او که وحدت بخش است، نه عامل پراکندگی.
۲- سیمای قضات و داوران

سپس از میان مردم! برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن، کسانی که مراجعه فراوان، آن‌ها را به ستوه نیاورد. و برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد، در اشتباهاتش پافشاری نکند و بازگشت به حق پس از آگاهی برای او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه‌کن کند و در شناخت مطالب با تحقیقی اندک رضایت ندهد، و در شبهات از همه با احتیاط‌تر عمل کند و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد و در مراجعۀ پیاپی شاکیان خسته نشود، در کشف امور از همه شکیباتر، و پس از آشکارشدن حقیقت در فصل خصومت از همه برنده‌تر باشد، کسی که ستایش فراوان او را فریب ندهد، و چرب‌زبانی او را منحرف نسازد و چنین کسانی بسیار اندکند!! پس از انتخاب قاضی، هر چه بیشتر در قضاوت‌های او بیندیش، و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد، و به مردم نیازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامی دار که نزدیکان تو به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئۀ آنان در نزد تو در امان باشد. در دستوراتی که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران گرفتار آمده بود، که با نام دین به هواپرستی پرداخته، و دنیای خود را به دست می آوردند.
۳- سیمای کارگزاران دولتی

سپس در امور کارمندانت بیندیش، و پس از آزمایش به کارشان بگمار، و با میل شخصی، و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای مختلف وادار نکن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیا، از خاندان‎های پاکیزه و با تقوا، که در مسلمانی سابقۀ درخشانی دارند انتخاب کن، زیرا اخلاق آنان گرامی‎تر، و آبرویشان محفوظ تر، و طمع ورزیشان کمتر، و آینده‎نگری آنان بیشتر است. سپس روزی فراوان بر آنان ارزانی دار، که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می‎کوشند، و با بی‌نیازی، دست به اموال بیت‌المال نمی‎زنند، و اتمام حجّتی است بر آنان اگر فرمانت را نپذیرند یا در امانت تو خیانت کنند. سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی راستگو، و وفاپیشه بر آنان بگمار، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت داری، و مهربانی با رعیّت خواهد بود و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن، و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تایید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده و او را با تازیانه کیفر کن، و آن چه از اموال که در اختیار دارد از او باز پس گیر، سپس او را خواردار و خیانتکار بشمار، و طوق بدنامی به گردنش بیفکن.
۴- سیمای مالیات‌دهندگان

مالیات و بیت‌المال را به گونه‎ای وارسی کن که صلاح مالیات‌دهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیات‌دهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه است و تا امور مالیات‌دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت؛ زیرا همۀ مردم نان‎خور مالیات و مالیات‌دهندگانند، باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتز از جمع‌آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی‎شود. و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد. پس اگر مردم شکایت کردند، از سنگینی مالیات، یا آفت‌زدگی، یا خشک‌شدن آب چشمه‎ها، یا کمی باران، یا خراب‌شدن زمین در سیلاب‎ها، یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد، و هرگز تخفیف‌دادن در خراج، تو را نگران نسازد زیرا آن، اندوخته‎ای است که در آبادانی شهرهای تو، و آراستن ولایت‎های تو نقش دارد، و رعیت تو را می‎ستایند و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد، و به افزایش قوت آنان تکیه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و به آنان بخشیدی، و با گسترش عدالت در بین مردم، و مهربانی با رعیت، به آنان اطمینان خواهی داشت، آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده‎شان بگذاری، با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی قدرت تحمّل مردم را زیاد می‎کند. همانا ویرانی زمین به جهت تنگدستی کشاورزان است و تنگدستی کشاورزان، به جهت غارت اموال از طرف زمامدارانی است که به آیندۀ حکومتشان اعتماد ندارند، و از تاریخ گذشتگان عبرت نمی‎گیرند.
۵- سیمای نویسندگان و منشیان

سپس در امور نویسندگان و منشیان به درستی بیندیش، و کارهایت را به بهترین آنان واگذار، و نامه‎های محرمانه، که در بردارنده سیاست‎ها و اسرار تو است، از میان نویسندگان به کسی اختصاص ده که صالح‎تر از دیگران باشد، کسی که گرامی داشتن او را به سرکشی و تجاوز نکشاند تا در حضور دیگران با تو مخالفت کند، و در رساندن نامه کارگزارانت به تو، یا رساندن پاسخ‎های تو به آنان کوتاهی نکند، و در آن چه برای تو می‎ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل می‎دهد، فراموشکار نباشد. و در تنظیم هیچ قراردادی سستی نورزد، و در برهم‌زدن قراردادی که به زیان توست کوتاهی نکند، و منزلت و قدر خویش را بشناسد، همانا آن که از شناخت قدر خویش عاجز باشد، در شناخت قدر دیگران جاهل‎تر است. مبادا در گزینش نویسندگان و منشیان، بر تیزهوشی و اطمینان شخصی و خوش‎باوری خود تکیه نمایی، زیرا افراد زیرک با ظاهرسازی و خوش خدمتی، نظر زمامداران را به خود جلب می‎نمایند، که در پس این ظاهرسازی‎ها، نه خیرخواهی وجود دارد، و نه از امانت‎داری نشانی یافت می‎شود. لکن آن‌ها را با خدماتی که برای زمامداران شایسته و پیشین انجام داده‎اند بیازمای. به کاتبان و نویسندگانی اعتماد داشته باش که در میان مردم آثاری نیکو گذاشته، و به امانتداری از همه مشهورترند، که چنین انتخاب درستی نشان دهندۀ خیرخواهی تو برای خدا، و مردمی است که حاکم آنانی. برای هر یک از کارهایت سرپرستی برگزین که بزرگی کار بر او چیرگی نیابد، و فراوانی کار او را درمانده نسازد، و بدان که هرگاه در کار نویسندگان و منشیان تو کمبودی وجود داشته باشد که تو بی خبر باشی خطرات آن دامنگیر تو خواهد بود.
۶- سیمای بازرگانان و صاحبان صنایع

سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آن‌ها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ‌کردن هستند، و بازرگانی که با نیروی جسمانی کار می‎کنند، چرا که آنان منابع اصلی منفعت، و پدیدآورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آورندگان وسایل زندگی از نقاط دوردست و دشوار هستند، از بیابان‎ها و دریاها، و دشت‎ها و کوهستان‎ها، جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی‎کنند، یا برای رفتن به آنجاها شجاعت ندارند. بازرگانان مردمی آرامند، و از ستیزه‎جویی آنان ترسی وجود نخواهد داشت، مردمی آشتی‌طلبند که فتنه‎انگیزی ندارند، در کار آن‌ها بیندیش چه در شهری باشند که تو به سر می‎بری، یا در شهرهای دیگر، با توجّه به آن چه که تذکّر دادم این را هم بدان که در میان بازرگانان هستند کسانی که تنگ‌نظر و بدمعامله و بخیل و احتکار کننده‎اند، که تنها با زورگویی به سود خود می‎اندیشند. و کالا را به هر قیمتی که می‎خواهند می‎فروشند، که این سودجویی و گران‎فروشی برای همه افراد جامعه زیانبار، و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس از احتکار کالا جلوگیری کن، که رسول خدا از آن جلوگیری می‎کرد. باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخ‎هایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند، کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود اما در کیفر او اسراف نکن.
۷- سیمای محرومان و مستضعفان

سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه که هیچ چاره‎ای ندارند، از زمین‌گیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان، همانا در این طبقۀ محروم، گروهی خویشتن‎داری نموده، و گروهی به گدایی دست نیاز برمی‎دارند، پس برای خدا پاسدار حقّی باش که خداوند برای این طبقه معین فرموده است، بخشی از بیت‌المال، و بخشی از غلّه‎های زمین‎های غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیک‌ترین‎شان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسوول رعایت آن هستی. مبادا سرمستی حکومت تو را از رسیدگی به آنان بازدارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسوولیت‎های کوچک‎تر نخواهد بود، همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی بر مگردان، به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمی‎آیند و دیگران آنان را کوچک می‎شمارند و کمتر به تو دسترسی دارند.

برای این گروه از افراد مورد اطمینان خود که خدا ترس و فروتنند انتخاب کن، تا پیرامونشان تحقیق و مسائل آنان را به تو گزارش کنند. سپس در رفع مشکلاتشان به گونه‎ای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه در میان رعیت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند، و حق آنان را به گونه‎ای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی، از یتیمان خردسال، و پیران سال‌خورده که راه چاره‎ای ندارند و دست نیاز برنمی‎دارند، پیوسته دلجویی کن که مسوولیتی سنگین بر دوش زمامداران است. اگرچه حق، تمامش سنگین است اما خدا آن را بر مردمی آسان می‎کند که آخرت می‎طلبند، نفس را به شکیبایی وا می‎دارند، و به وعده‎های پروردگار اطمینان دارند. پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسیدگی نمایی و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند، من از رسول خدا بارها شنیدم که می‎فرمود:

«ملّتی که حقّ ناتوانان را از زورمندان، بی اضطراب و بهانه‎ای باز نستاند، رستگار نخواهد شد.»

پس درشتی و سخنانان ناهموار آنان را بر خود هموار کن، و تندخویی و خودبزرگ‎بینی را از خود دور ساز تا خدا درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید، و تو را پاداش اطاعت ببخشاید، آن چه به مردم می‎بخشی بر تو گوارا باشد، و اگر چیزی را از کسی باز می‎داری با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد.

ادامه دارد…