جایگاه عدالت و دادورزی در شاهنامه

مفهوم داد و دادگری و دادگستری به گستردگی در شاهنامۀ حکیم فردوسی وجود دارد.
منظور از “داد” در اینجا و در این نوشتار، همان عدالت است. این را به این دلیل می گوییم که داد معانی دیگری هم دارد. چنان که چم (معنی) اصلی آن قانون است. در واقع، داد به معنی قانون است ؛ و چون قانون اصولاً مبتنی بر عدالت و انصاف و دادن حق هرکس است، به مرور، داد و دادگری به مفهوم عدالت در هم آمیخته و یکی شده است.
دادگری و عدالت پروری در شاهنامه نه فقط در حد یک مفهوم صرف در مکاتب کلامی – فلسفی مورد بحث است، بلکه یک آرمان راستی و اصلی هازمان (جامعه) و مردمان و حکومت است.
به گونه ای که با ژرف نگری در شاهنامه روشن می شود که در دیدگاه جهان بینی ایرانی، عدل و داد زیربنای اصلی جامعه است.

آنچه گفته شد نکته ی مهمی است که توجه ویژه ای را طلب می نماید. این باور چنان مهم است که شاهنامه می فرماید خود خداوند هم از بنده ی خود فقط عدل و داد را می خواهد.
برای نمونه:
خداوند کیوان و گردان سپهر ز بنده نخواهد به جز داد و مهر
اگر توجه شود، در آغاز پادشاهی، هریک از پادشاهانی که سرگذشت و تاریخ آنها در شاهنامه (به عنوان کتاب الهی تاریخ ایران باستان و کهن) آمده است مهم ترین مطلبی که مورد توجه است توجه دادن شاه جدید به رعایت عدل و عدالت (دادگری)
است.
شاهنامه به ویژه رعایت داد را برای شاهان واجب می داند.
این امر چنان بدیهی و در عین حال مهم است که شاهان نیز مهم ترین ویژگی ارزشمند خود را عدل و داد و دادگستری می دانند.
برای نمونه:
که اندر جهان داد گنج من است جهان زنده از بخت و رنج من است
جهان سر به سر در پناه من است پسندیدن داد راه من است
و یا در جای دیگر پادشاه بهرام می فرماید:
چو خوشنود داری جهان را به داد توانگر بمانی و از داد شد
همه ایمنی باید و راستی نیابد به داد اندرون کاستی
بنابراین، به روشنی پیداست که رعایت عدالت از ارکان اصلی و سیاسی کشورداری در باور شاهنامه است. البته درست تر این سخن این است که بگوییم: تعهد پادشاه به رعایت قانون (داد) و قانون مداری و عدالت ورزی از اصول مسلم قانون اساسی ایران در دوران کهن و باستان بوده است. آنگاه برای رعایت این اصل مهم قانون اساسی، شخصی را به پادشاهی برمی گزیدند که او خود شرایط و شخصیت ذاتی دادگری را داشته باشد. پادشاه منتخب برای ادار ه ی کشور و دادورزی کسی بود که:
به داد و به دین و به مردانگی به نیکی و پاکی و فرزانگی
نکته ی مهم اینکه در شاهنامه فردوسی، عدل و داد نه تنها یک ویژگی پسندیده و دارای ارزش است، بلکه این مهم را لازمه ی پیشرفت جامعه می داند. در شاهنامه گفته می شود که با وجود عدل و داد است که ارزش های اخلاقی و اجتماعی هم حفظ می شود. امروزه با دانش های اقتصادی، جامعه شناسی و …. ما بهتر به درستی این ادعای مهم پی می بریم. ارزش داد و دادگری در شاهنامه چنان مهم است که او می فرماید:
شخصیت بزرگ و متعالی که در شاهنامه از آنها نام برده می شود، چون دادگر هستند، چنان شده اند و هرکس که دادورزی کند می تواند همان شخصیت شود.
“هرکس که به داد و دهش برخیزد فریدون است و آن که به “بیداد” دست یازد ضحاک است.”
در متون شاهنامه جان و خرد “داد” است.
به گفته ی شاهنامه، یکی از آثار مهم و ملموس دادگری و داد ایجاد امنیت است. به دنبالۀ امنیت، آرامش پدید می آید.
چو یک چندگاهی برآمد برین جهان گشت ایمن به داد و به دین
کسی را ببد از کسی بیم، نه طمع کس ز کس بر جور سیم نه
از نکات بسیار مهم و شایان توجه در شاهنامه آن است که می فرماید:
اگر در داخل کشور (داد) و دادورزی نباشد، احساس ایمنی و امنیت داخل کشور مختل می شود و در آن صورت، امنیت در خارج مرزها هم خدشه دار می شود و زمینۀ هجوم بیگانه فراهم می شود.
به راستی این مفاهیم خیلی بلند و رسا است و بسیار باید بر روی آنان تأمل کرد.
بی جهت نیست که فردوسی را حکیم می گویند و شاهنامه را کتاب تاریخ و حکمت.
از دیگر پیامدهای “داد” آبادانی است.

آبادانی و عمران از داد منتج می شود. شهریار می داند که ویرانی یعنی بیداد، و بیداد یعنی از دست دادن فرّه ایزدی. پس، عمران و آبادگری مؤلفه ای مهم است که باید به آن توجه گردد.
مطلب مهمی که به کرات یادآور می شویم و بابت این تکرار پوزش می طلبیم، این است که برای درک درست مطالب شاهنامه باید این واقعیت قطعی را پذیرف که محتویات شاهنامه تمام از تاریخ ایران است. شاهنامه سراسر بیان تاریخ راستین ایران است.
بدون توجه و باور به این نکته، مفاهیم شاهنامه قابل درک کامل و درک نیستند. حال، با توجه به این نکته می دانیم که فراجامین بخش اوستای وندیداد می باشد. خود عنوان وندیداد اشارۀ آشکار به قانون و قانون گرایی عدل و دادگری دارد. همچنین نخستین زنجیرۀ پادشاهی که در شاهنامه از آنها نام برده شده است پیشدادیان هستند. از همین می توان به ریشۀ بسیار کهن مفهوم داد در تاریخ ایران و در نتیجه در شاهنامه پی برد. باورمندی ایرانیان به دادگری چنان است که پس از اینکه منوچهر شاه بر سپاه تورانیان پیروز می شود، فرمان می دهد که چون دشمنان تسلیم شده اند ، خون هیچ کس نباید به کین”کین یا کام” ریخته شود. او منشور آزادگی، دادگری ،انسان دوستی و بزرگ مردی ملت و مردم ایران را این گونه ثبت تاریخ می کند.
عدالت یا داد از بنیادی ترین مفاهیم در اندیشۀ سیاسی ایران باستان است که رد اوستا، کتیبه ها، سنگ نبشته ها، نامه تنسر و … به آن اشاره شده است.
منتظر قائم پس از بررسی سنگ نبشته هایی که از شاهان هخامنشی در بیستون و نقش رستم در خصوص اجرای عدالت به جا مانده چنین نتیجه می گیرد: شاهان هخامنشی همواره اشتیاق خاصی به عدالت و اجرای آن ابراز می داشته و به نظر آنان، نه پارسیان بلکه همگان می بایست از برکات عدالت و دادگری بهره ور شوند.
شهاب الدین نویری (در نهایت الارب) فلسفۀ وجودی حکومت را از نظر ایرانیان برقراری عدالت و مبارزه با ستم می داند: ” ایرانی ها معتقد بودند که عدالت از قوانین حکومت استبه گونه ای که اصلاح وضع مردم بدون آن ممکن نیست و به همین دلیل، روزهای خاصی را برای خود قرار می دادند و مانع حضور نیازمندانی که قصد ملاقات با آنها را داشتند، نمی شدند و دلیل آنها برای این کار بود که دولت آنها برای جلوگیری از ظلم تشکیل شده بود”. بنابراین، وقتی که در ایران کهن و باستان و به طور کلی نزد ایرانیان عدل و داد این همه اهمیت داشته است، بسیار طبیعی و قابل انتظار است که این باور و ارزش مهم در جای جای شاهنامه نمود پیدا کند.

موسسه ی حقوقی و فرهنگی بزرگمهر حکیم آماده پاسخگویی به سوالات شما
شماره تماس :۰۹۱۰۲۲۲۱۴۰۹