ارزیابی عملکرد فعالیت‌های مسالمت‌آمیز صنعت هسته‌ای ایران

به گزارش اقتصاددان یک تحلیلگر مسائل اقتصادی در یادداشتی اختصاصی برای اقتصاددان نوشت:

اقتصاد ایران طی چهل سال گذشته و به ویژه در دهه‌ی اخیر به دلیل وابستگی شدید به نفت و مشتقات نفتی و با توجه به کاهش درآمدهای نفتی به دلیل اعمال تحریم‌ها و در کنار آن سیاست‌های ناصواب پولی طی سالیان گذشته، مشکلات کسری بودجه دولت طی سالیان اخیر و به تبع این عوامل، افزایش نقدینگی، تورم، کاهش قدرت خرید مردم و کاهش ارزش پول ملی و … باعث شده معیشت خانوار ایرانی به طرز چشمگیری کاهش پیدا کند. سوالی اساسی که در ذهن هر فردی پرسشگری مطرح می‌شود اینکه چرا کشور ایران تحریم شد؟ به عبارتی دلیل یا بهانه اصلی تحریم اقتصاد ایران به چه موضوع یا فعالیتی بر می‌گردد؟ آیا دستاوردهای فعلی فعالیت‌های مسالمت‌آمیز هسته‌ای کشور ایران، هزینه استفاده از این صنعت و فشار وارده شده به اقتصاد ایران (در سطح کلان) و خانوارها (در سطح خرد) را توجیه می‌کند؟
بنظر می‌رسد که جواب مشخص باشد. دلیل یا بهانه اصلی تحریم اقتصاد ایران “برنامه‌های هسته‌ای کشور عزیزمان ایران” می‌باشد. مقام معظم رهبری در نخستین کنفرانس بین‌المللی خلع سلاح هسته‌ای و عدم اشاعه در این خصوص بیان فرمودند: «به اعتقاد ما افزون بر سلاح هسته‌ای، دیگر انواع سلاح‌های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می‌شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملت‌ها خطر تولید و انباشت این گونه سلاح‌ها را حس می‌کند و آماده است همه امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح‌ها را حرام و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابناء بشر از این بلای بزرگ را وظیفه همگان می‌دانیم». بنابراین در این یادداشت سعی می‌شود با نگاهی مستقل، کارشناسانه و با رویکرد حفظ منافع ملی به بررسی دستاوردها و ارزیابی عملکرد فعالیت‌های مسالمت‌آمیز صنعت هسته‌ای ایران پرداخته می‌شود.
برق هسته‌ای
امروزه انرژی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی بشر در جوامع مدرن و صنعتی است. توانایی هر کشور یا جامعه در تولید انرژی و نحوه مصرف آن یکی از ویژگی‌های مهم در سنجش میزان پیشرفت آن کشور محسوب می‌شود. از این رو دسترسی به منابع انرژی ارزان و پاک از اهداف راهبردی کشورها محسوب می‌شود. انرژی الکتریکی بین گونه‌های مختلف انرژی به دلایل متعدد از جمله پاک ‌بودن، سهولت مصرف و امکان تبدیل به انواع دیگر انرژی از ویژگی‌های مطلوب و منحصر به فردی برخوردار است. یکی از روشهای تأمین برق، ایجاد تنوع در روشهای تولید برق از جمله استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای است. میزان تولید و فروش برق هسته‌ای و برخی شاخص‌های مالی آن به اختصار در جدول زیر ارایه شده است.

نقش و میزان برق هسته‌ای نیروگاه اتمی بوشهر در سبد انرژی کشور کمتر از ۲ درصد می‌باشد که در فصل استفاده حداکثری از برق، می‌تواند به تدوام برق‌رسانی شبکه کمک نماید. همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌شود شرکت مادرتخصصی تولید و توسعه انرژی اتمی ایران (به عنوان شرکت مادر بهره‌برداری نیروگاه اتمی بوشهر) علیرغم کمک‌های دریافتی از دولت بابت ما به تفاوت نرخ ارز برای سوخت هسته‌ای، تفاوت معنادار در خرید نرخ برق هسته‌ای نسبت به نیروگاه‌های دیگر و مشوق‌های دیگر … عمدتاً به دلیل ماهیت ارزبر بودن صنعت (بابت خرید سوخت هسته‌ای از خارج از کشور و بازپرداخت مبلغ اصل و سود وام ارزی دریافت شده قبلی) و همچنین تراکم شدید نیروی انسانی و … زیان‌ده بوده و مشول مفاد ماده ۱۴۱ اصلاحیه قانون تجارت می‌شود. فارغ از توجیه‌پذیری یا عدم‌توجیه‌پذیری اقتصادی صنعت هسته‌ای و تولید برق، مشکل یا چالش قابل‌توجه بعدی، پسمانداری صنعت هسته‌ای می‌باشد که تا زمان حصول بشر به تکنولوژی دفع یا امحای پسماند هسته‌ای می‌تواند آلودگی‌ و خطرات زیست محیطی یا جانی را در پی داشته باشد. بنابراین ضروری است که توسعه واحدهای دیگر نیروگاه اتمی (واحد دوم و سوم) با توجه به تحلیل‌های منفعت-هزینه و الزامات زیست محیطی بیشتری صورت پذیرد.
چرخه سوخت هسته‌ای
با نگاهی اجمالی به وضعیت مالی شرکت مادرتخصصی تولید مواد اولیه و سوخت هسته‌ای ایران که وظیفه ساماندهی، سیاست‌گذاری، راهبری و اجرای فعالیت‌های مرتبط با تولید و تامین سوخت هسته‌ای در حوزه‌های اکتشاف، استخراج، استحصال، فرآوری، ساخت مجتمع سوخت و مدیریت پسمان‌های پرتوزای کشور و همچنین بهره‌برداری تاسیسات چرخه سوخت هسته‌ای را به عهده دارد، مشاهده می‌شود که فعالیت اصلی شرکت از سال ۱۳۹۸ به بعد، عمدتاً به دلیل بازیافت کانسنگ آهن در حین استخراج اورانیوم (درآمد فرعی شرکت) سودآور شده است . بعبارتی درآمد فرعی ناشی از فروش محصول فرعی (کانسنگ آهن) در سال ۱۳۹۹ قریب به ۸۰ درصد از رقم کل فروش شرکت را شامل می‌شود. علیرغم زحمات مجموعه شرکت مادرتخصصی تولید مواد اولیه وسوخت هسته‌ای ایران و سه شرکت فرعی و وابسته مرتبط با این شرکت مادرتخصصی، هنوز شرکت نتوانسته سوخت مورد نیاز نیروگاه اتمی بوشهر را تامین نماید و سوخت این نیروگاه از خارج از کشور وارد می‌شود. بنظر می‌رسد دستاوردهای این حوزه در مقیاس آزمایشگاهی قابل ارایه و قابل‌توجه ‌باشد. با توجه به سودآور شدن استخراج و فرآوری باطله‌ها و کاسنگ آهن (عمدتاً به دلیل تورم فزآینده‌ای که طی چند سال گذشته در کشور اتفاق افتاده است) بایستی به این حوزه توجه کرد که شرکت از رسالت اصلی خود یعنی استخراج اورانیوم، فرآوری، پسمانداری صنعت هسته ای و … فاصله نگیرد و انگیزه اصلی شرکت استخراج سنگ آهن به جای استخراج و فرآوری اورانیوم یا تغییر مفاد اساسنامه برای صادرات سنگ آهن و … نشود. بعلاوه در حوزه هزینه‌کرد شرکت با توجه به معافیت‌های مالیاتی و سود ویژه‌ای که مطابق قانون بودجه، از سال ۱۳۹۹ به بعد برای این شرکت در نظر گرفته شده است، شایسته است نظارت بیشتری در حوزه هزینه کرد شرکت صورت پذیرد به طوری که شرکت از حوزه فعالیت اصلی خود خارج نشده و به دنبال خرید دارایی‌های غیرمنقول نظیر زمین، ساختمان، مجتمع‌های تفریحی و .. نباشد.
شرکت توسعه کاربرد پرتوهای ایران
شرکت توسعه کاربرد پرتوها در سال ۱۳۹۰ با هدف بسط و توسعه کاربردهای صلح‌آمیز فناوری هسته‌ای در حوزه‌های سلامت و بهداشت، پزشکی، کشاورزی، محیط‎زیست، امنیت و تحقیقات علمی آغاز به‌کار کرده است. از جمله مهمترین کاربردهای پرتو در جهان می‌‌توان در حوزه پزشکی به پرتودرمانی و تولید رادیوداروهای تشخیصی و درمانی، در حوزه سلامت و بهداشت به استریل نمودن تجهیزات پزشکی، دفع آفات کشاورزی و افزایش ماندگاری مواد غذایی، در صنعت به بهبود خواص پلیمری، کاشت یونی، تولید رادیوایزوتوپ‌های صنعتی و آزمون‌های غیرمخرب و در حفاظت از محیط‌زیست به پاکسازی آب‌ها و خاک‌های آلوده و تصفیه پسماندهای شهری، صنعتی و بیمارستانی اشاره نمود. فارغ از مباحث پژوهشی، آزمایشگاهی و امکان‌سنجی، عمده فعالیت این شرکت معطوف به ارائه خدمات پرتودهی و بهره‌برداری از تاسیسات پرتویی (مشتمل بر راکتورهای تحقیقاتی، سامانه های پرتودهی (الکترون، ایکس و گاما) و چشمه‌ها و سیستم‌های پرتوزا) می‌باشد. اطلاعات مربوط به وضعیت مالی و سودآوری شرکت به اختصار در جدول زیر ارایه شده است.

همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌شود عمده فعالیت های این شرکت بیشتر منوط به درآمد حاصل از خدمات پرتودهی در سامانه‌های پرتودهی تهران، بناب و یزد می‌باشد. علیرغم زیان‌ده بودن شرکت، تعداد پرسنل شرکت در سال ۱۳۹۹ از ۷۲ نفر به ۲۳۱ افزایش پیدا کرده، بعلاوه در پایان سال ۱۳۹۹ زیان انباشته شرکت بیش از ۱۵۰ برابر اصل سرمایه ثبت شده شرکت شده است. با توجه به اهمیت حوزه‌های مختلف فعالیت این شرکت در راستای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، بنظر می‌رسد از تمامی ظرفیت های قابل استفاده این شرکت، به صورت ایده‌آل استفاده نشده و بنظر می‌رسد این شرکت با نگاه غیرشرکتی (دستگاهی) راهبری می‌شود.
همانطور که در بالا بحث شد عمده دستاوردهای حوزه صنعت مسالمت‌آمیز هسته‌ای ایران در مقیاس آزمایشگاهی قابل ارایه و قابل‌توجه می‌باشد. با نگاهی به شاخص‌های ارزیابی عملکرد شرکت‌های دولتی حوزه انرژی هسته‌ای و همچنین میزان سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی که طی سالیان گذشته در این حوزه صورت گرفته، بایستی توسعه انرژی (تولید برق هسته‌ای) با در نظر گرفتن مواردی انجام شود. به دلیل ماهیت ارزبر بودن صنعت برق هسته‌ای (بابت خرید سوخت هسته‌ای از خارج از کشور و بازپرداخت مبلغ اصل و سود وام ارزی دریافت شده قبلی) و همچنین تراکم شدید نیروی انسانی و … شرکت تولید و توسعه انرژی اتمی ایران زیان‌ده می‌باشد و مشول مفاد ماده ۱۴۱ اصلاحیه قانون تجارت می‌شود. فارغ از توجیه‌پذیری یا عدم‌توجیه‌پذیری اقتصادی صنعت هسته‌ای و تولید برق، مشکل یا چالش قابل‌توجه بعدی، پسمانداری صنعت هسته‌ای می‌باشد که تا زمان حصول بشر به تکنولوژی دفع یا امحای پسماند هسته‌ای می‌تواند آلودگی‌ و خطرات زیست محیطی یا جانی را در پی داشته باشد. بنابراین ضروری است که توسعه واحدهای دیگر نیروگاه اتمی (واحد دوم و سوم) با توجه به تحلیل‌های منفعت-هزینه و الزامات زیست محیطی بیشتری صورت پذیرد.
توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک با توجه به تحلیل منفعت-هزینه
با توجه به مزایا و سودمندی‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک، منجمله حفظ و صیانت از محیط زیست و همچنین مزیت‌های‌ نسبی و بعضاً مطلقی که در کشور در خصوص تولید این انرژی وجود دارد، شایسته است به سمت توسعه این حوزه از انرژی حرکت کنیم. شایان ذکر است که سهم انرژی‌های‌ تجدیدپذیر از سبد انرژی کشور ناچیز است (در حدود یک درصد) و بایستی سهم بیشتری از سبد انرژی کشور را به خود اختصاص دهد. گزارش عملکرد نیروگاه‌های تجدیدپذیر و پاک در زیر ارایه شده است (گزارش عملکرد سال ۱۳۹۹ آب و برق، معاونت تحقیقات و منابع انسانی، دفتر فناوری اطلاعات و آمار، تیرماه ۱۴۰۰). در این راستا شایسته است با استفاده از ابزارهای نوین تامین مالی در حوزه انرژی‌های نو و تجدیدپذیر، به اقتصادی کردن این حوزه انرژی کمک شایانی نمود.

در حوزه سوخت هسته‌ای و در راستای مبانی اقتصاد مقاومتی بایستی تلاش شود به سمت خودکفایی در تولید سوخت مورد نیاز نیروگاه اتمی بوشهر حرکت کنیم. با این اقدام، بخشی از نیاز ارزی برای خرید سوخت هسته‌ای از خارج از کشور نیز مرتفع می‌شود. در حوزه خدمات و فعالیت‌های تجاری صنعت هسته‌ای نیز بایستی دامنه فعالیت شرکت را در حوزه پزشکی (پرتودرمانی، تولید رادیوداروهای تشخیصی و درمانی)، در حوزه سلامت و بهداشت (استریل نمودن تجهیزات پزشکی)، دفع آفات کشاورزی و افزایش ماندگاری مواد غذایی، در صنعت (بهبود خواص پلیمری، کاشت یونی، تولید رادیوایزوتوپ‌های صنعتی و آزمون‌های غیرمخرب)، در حفاظت از محیط‌زیست (پاکسازی آب‌ها و خاک‌های آلوده و تصفیه پسماندهای شهری، صنعتی و بیمارستانی) و … گسترش داده و شرکت را از نگاهی دستگاهی خارج و مطابق با اصول راهبری شرکتی اداره کرد.
در پایان خاطر نشان می‌شود با توجه به مزیت نسبی و مطلق کشور عزیزمان ایران به ویژه در انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک و همچنین تاثیر و اهمیت این حوزه در اقتصاد کشور، ضرورت تدوین مدل جامع تامین انرژی کشور و تعیین سهم حوزه انرژی هسته‌ای با نگاه سیستمی و کلان و بر اساس تحلیل منفعت هزینه با در نظر گرفتن لغو تحریم‌های اقتصادی و کمک به معیشت مردم بیش از پیش احساس می‌شود. امید است با بازبینی و در صورت لزوم، توسعه یا توقف برخی از فعالیت‌های مسالمت‌آمیز صنعت هسته‌ای، زمینه رشد بیشتر و توسعه اقتصادی کشور و به تبع آن بهبود معیشت مردم فراهم شود.

م.حاجی زاده