چابهار گرفتار در مخمصه روس‌ و هند

یک منبع آگاه ازسوی شرکای هندی ایران خبر داد: «قرارداد فعالی برای سرمایه‌گذاری هند در چابهار وجود ندارد.» این اظهارنظر درحالی مطرح شده که این روزها ایران میزبان هیئت هندی است تا توافقی برای پایبندی این کشور به تعهدات خود در چابهار صورت بگیرد. این اظهارنظر البته با پیگیری‌های انجام شده  از مقامات سازمان بنادر تلویحا رد شد، اما چه اتفاقی در حال رخ دادن است که برخی مقامات از اظهارنظر صریح درباره آن امتناع می‌کنند؟ هنوز به نظر افسار تحریم‌ها به پای هندی‌هاست و گویا معافیت بندر چابهار از تحریم‌های آمریکایی، آنها را برای انجام وظایف خود اقناع نکرده است. اهمیت موضوع در آن است که اخیرا هند محموله دو هزار تنی گندم اهدایی خود به افغانستان را به‌وسیله ۴۱ کامیون افغان از طریق پاکستان به مقصد افغانستان منتقل کرد که پیش از این، در قالب موافقتنامه چابهار، از مسیر ایران به افغانستان ارسال می‌شد. حال اگر هند، کماکان بر بهانه احیای برجام اصرار کند، ممکن است نادیده گرفتن مزیت ترانزیتی چابهار ازسوی سایر شرکا نیز دنبال شود و ایران بار دیگر ازسوی کشورهای همسایه خود دور زده شود. همچنین باید در نظر داشت که پتانسیل چابهار برای پیوست به کریدور شمال-جنوب مورد توجه روسیه و کشورهای آسیای مرکزی نیز قرار دارد و هند نیز گسترش تعامل با آسیای مرکزی را به‌عنوان بازار هدف دنبال می‌کند. حالا با اتفاقات اخیر و حمله پوتین به اوکراین و مواضع نسبتا حمایتی ایران در برابر روسیه، موقعیت چابهار می‌تواند در آینده متأثر شود.

هند چابهار را چگونه دور زد؟

اخیرا ایلنا به نقل از رسانه‌های هندی نوشت که اولین محموله‌ گندم اهدایی دولت هند در سال ۲۰۲۲ از طریق پاکستان برای مردم افغانستان ارسال خواهد شد. روز گذشته در حالی خبر انتقال حدود دو هزار تن گندم هند با ۴۱ کامیون افغان از طریق پاکستان به مقصد افغانستان منتشر شد که پیش از این، در قالب موافقتنامه چابهار اینگونه محمولات اهدایی از مسیر ایران (بندر چابهار) به افغانستان ارسال می‌شدند. اما ظاهرا با وجود اختلافات دیرینه و رقابت‌های منطقه‌ای هند و پاکستان، حالا قرار است این قبیل کمک‌های انسان‌دوستانه به جای چابهار ایران، از گذرگاه مرزی عطاری به گذرگاه واگه پاکستان انتقال داده ‌شده و از طریق تورخم به افغانستان برسد.

طبق گزارش‌های رسمی سازمان بنادر و دریانوردی، در سال ۱۳۹۹ و تا پیش از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، حدود ۷۵۰۰۰ تن گندم اهدایی از مبدا بندر کاندلای هند با ۳۲۴۵ کانتینر در قالب ۱۰ پارتی با کشتی‌های مختلف در بندر شهید بهشتی چابهار تخلیه و با حمل جاده‌ای از طریق مرز میلک به افغانستان ارسال شده بود.

حالا هند با دور زدن چابهار چه پیامی به ایران می‌دهد؟

به گزارش اقتصاددان به نقل از بورسان، هند هنوز هم در انتظار احیای برجام، در قرارداد کوتاه‌مدت خود در اپراتوری بندر شهیدبهشتی چابهار تعلل می‌کند. درحالی‌که هنوز سرنوشت برجام و پیوند دوباره اقتصاد ایران با جهان روشن نیست، هند مسیر دیگری را به‌ کمک رقیب خود در پاکستان امتحان می‌کند و موفقیت‌آمیز بودن این تست و به‌صرفه بودن آن، می‌تواند سبب شود تا هند به فکر جایگزین مسیری برای چابهار باشد. با در نظر گرفتن اینکه در ایران، ترانزیت متولی مشخصی ندارد و بخش‌های مختلف با یکدیگر بعضا متعارض عمل می‌کنند، می‌توان پیش‌بینی کرد که عدم تسهیل‌گری ازسوی ایران، به کنار گذاشتن چابهار منتهی شود.

ازسویی وضعیت بحرانی‌ای که در جنگ روسیه و اوکراین رخ داده، احتمالا اولویت روسیه از تمرکز بر ارزیابی مزیت‌های چابهار تا ایجاد ثبات در منطقه، کنار گذاشته شود. ترکیب این رخدادها تلنگری است برای ایران که با هوشیاری بیشتری مخاطبات اصلی خود را به منطقه که مزیت ایران محسوب می‌شود، جلب کند.

این تحولات در شرایطی رخ می‌دهد که مسئولین جدید شرکت دولتی هندی “ایندیا پورتز گلوبال” که بهره برداری بندر شهید بهشتی چابهار به آنها با مشارکت یک شریک ایرانی (شرکت کیهان شیران زرین – زیر مجموعه شرکت توسعه خدمات بندری سینا از شرکت های متعلق به بنیاد مستضعفان) سپرده شده، هم‌اکنون در ایران هستند.

پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان، تیرماه امسال در مذاکره با طرف‌های روسی وعده داده بود با مجوزی خاص و برای اتصال چابهار به کریدور جنوب شمال، بنیاد مستضعفان وارد چرخه عملیات بندری در عملیات بندر شهید بهشتی چابهار شده و از این ظرفیت برای ترانزیت ۲ الی ۲۰ میلیون‌ تن کالا به کشورهای همسایه استفاده می‌کند، اما با وجود تمام وعده‌های داده شده برای تبدیل بندر چابهار به مرکزی برای ترانزیت کالا از طریق محور شرق و کریدور جنوب شمال، باوجود معافیت از تحریم‌های بین‌المللی، در حال حاضر این بندر به کانون تخلیه کالاهای وارداتی و صادرات مواد معدنی تبدیل شده است و علی‌رغم مذاکرات ترانزیتی با چندین کشور از جمله ازبکستان، عمان و … تاکنون اهداف ترانزیتی تعریف شده برای بندر چابهار به ثمر ننشسته است.

با این حال در نشست اخیر مسئولان هندی در ایران، ریتورج میسورا، معاون دبیر وزارت کشتیرانی هند، مسئولیت تأخیرات یک سال گذشته را پذیرفته و وعده داده است که از این پس در چابهار حضور فعال خواهند داشت.

در این نشست، مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان در نشست مشترک با مدیر عامل شرکت IPGL هند در بندر چابهار، خواستار اقدامات جدی و عملی طرف هندی برای تجهیز بندر چابهار و برداشتن گام‌های عملی توسعه بازار، ایجاد ترافیک کالا و کانتینر با هدف استفاده مطلوب از ظرفیت‌های بندر چابهار شد.

او گفت که با حضور اپراتور بین‌المللی انتظار می‌رفت ضریب دسترسی بندر چابهار به بازار جهانی حمل‌ونقل دریایی افزایش و ترافیک کالاهای ترانزیتی و صادراتی کانتینری در بندر چابهار افزایش می‌یافت. او اظهار امیدواری کرد با انتخاب تیم جدید مدیریت شرکت IPGL مشکلات قبلی برطرف و روند ترافیک و کالا و کانتینر در این بندر به‌صورت مستمر افزایش یابد.

رقبای منطقه‌ای ترانزیت از طریق چابهار

بهروز آقایی، مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با «بورسان» با اشاره به اینکه چه راهکاری را برای جذابیت ترانزیتی چابهار می‌توان ارائه داد می‌گوید: «استفاده مطلوب از زیرساخت‌های ترانزیتی ایران مستلزم تغییر نگاه، هم‌افزایی و مساعی همه دستگاه‌ها مرتبط در کاهش زمان و هزینه انتقال کالاست. با این حال باوجود ظرفیت‌های خوب ایجاد شده در بنادر کشور خصوصا بندر چابهار، به دلیل عدم وجود استراتژی و رویکرد مناسب در توسعه ترانزیت و انتقال کالا از طریق کشور در بهره‌گیری از فرصت‌ها خصوصا در افزایش سهم تجارت از جابجایی بین‌اللملی کالا موفق نبوده‌یم. جریان عبور و تجارت جهانی منتظر غفلت دولت‌ها و ایجاد تأخیرات، قوانین دست و پاگیر و رویکردهای بخشی و صنفی نخواهد بود. از سوی دیگر کشورهای همسایه برای جذب و انتقال کالای سایر کشورها از قلمرو خود به شدت در حال رقابت هستند.»

آقایی به نمونه‌هایی در این زمینه که رقابت منطقه‌ای با چابهار را به رخ می‌کشد، اشاره کرده و می‌گوید: «نمونه بارز آن در منطقه، ایجاد خط سراسری ریلی شرق به غرب از خاک روسیه شامل خط سراسری راه آهن TSRو TCR است. در شرق، کشور همسایه پاکستان باوجود مشکلات سیاسی با دولت هند و تضاد منافع چین و هند در پاکستان، از طرفی به دنبال تکمیل پروژه OBOR با چین هست و از سوی دیگر به دنبال تسهیل انتقال کالای ترانزیتی با هندوستان از طریق گذرگاه‌های زمینی هست. در غرب کشور با راه‌اندازی بندر ام القصر جریان انتقال کالای ترانزیتی از ام‌القصر و بصره به شمال عراق و امتداد آن تا ترکیه در حال انجام هست. در جنوب کشور نیز اولویت انتقال کالا و تجاری‌سازی حمل‌و‌نقل کالا از اولویت‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس است.»

چرا در ترانزیت موفق نیستیم و چه باید کرد؟

او با اشاره به آنچه در شرایط فعلی ضروری است، یادآور می‌شود: «ابتدا هماهنگی و همت تمامی دستگاه‌ها جهت روان‌سازی و حذف تشریفات زائد اداری انتقال کالا در قلمرو کشور از ضروریات است. مطمئنا اهتمام به روان‌سازی ترانزیت با تغییر رویکرد مدیران و تصمیم‌گیران کشور از نگاه و پیش‌فرض « نیاز کشورهای همسایه و منطقه به انتقال کالا از طریق کشور» به «ترانزیت کالا به‌عنوان یک فرصت اقتصادی و موثر در توسعه کشور» میسر خواهد شد.»

آقایی می‌افزاید: «در ادامه، فعالسازی دیپلماسی قوی با کشورهای همسایه جهت انتقال ریلی و جاده کالا از گذرگاه‌های مرزی از ضروریات است. توسعه زیرساخت‌ها خصوصا توسعه امکانات مورد نیاز در پایانه‌های مرزی و حذف برخی از عوارض که عملا جذابیت‌های ترانزیت کالا را حذف کرده نیز ضروری است. توجه به نیازمندی‌های بخش خصوصی حمل‌و‌نقل بین‌الملی و عدم توجه به نوسازی و بازسازی ناوگان زمینی حمل کالا موضوعاتی است که معمولا متولیان دولتی ترانزیت از توجه به آن غافل شده‌اند.»

قرارداد هند در چابهار متوقف شده است؟

در این میان اظهارنظر یک منبع آگاه ازسوی شرکای هندی در گفت‌وگو با «بورسان» موضوع را کمی بغرنج‌تر می‌کند. او به «بورسان» خبر می‌دهد که هند با ایران هیچ قرارداد فعالی ندارد. این موضوع را از روانبخش بهزادیان، مدیرکل امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی جویا شدیم. او با اظهار بی‌اطلاعی از این ادعا می‌گوید: «هند در ایران قرارداد بلندمدت دارد که پروسه آن در حال شکل‌گیری است. قرارداد کنونی برای اپراتوری یک قرارداد کوتاه‌مدت است که به قرارداد بلندمدت متصل می‌‌شود. یکسری مسائل قانونی مربوط به اختلافات دعاوی وجود دارد که دولت مجوز داده و به مجلس رفته تا تصویب نهایی صورت گیرد. جز این مشکل دیگری در این زمینه وجود ندارد.»

این موضوع با پیگیری از جلیل اسلامی، معاون امور بندری و مناطق ویژه سازمان بنادر و دریانوردی دنبال شد، اما او از بیان پاسخ به این موضوع که گویا نگرانی در بدنه دولت محسوب می‌شود، امتناع کرد.

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

ع