مصرف آب در کشاورزی

💙💦💧🍒🍪🌽🌾
به نام خداوند آب و چشمه و دریا

…و جعلنا من الماء کلّ شئ حیّ…
و هر چیز زنده‏ ای را از آب پدید آوردیم.
(سوره الانبیاء بخشی از آیه ۳۰)

اقتصاددان: از نظر نوع تولید بر مبنای محل تامین آب به طور کلی دو نوع کشاورزی دیم و آبی تعریف می شود. به هر نوع تولید در زراعت، باغبانی، جنگل و مرتع که تنها منبع تأمین آب از بارش مستقیم بارش های آسمانی نظیر باران برف و حتی تگرگ تامین شود دیم گویند. نوع دیگر استفاده از آب ذخیره شده است که ممکن است بارش های مستقیم را نیز در کنار خود داشته باشد و به آن کشاورزی آبی می گویند.
منبع تامین آب شامل آب های اتمسفری، سطحی و زیرزمینی است. منابع آب های زیرزمینی مشتمل بر چشمه، چاه و قنات است. اگر چه مظهر چشمه و چاه، محل تقاطعِ مکانیِ سطح ایستابیِ آب و سطحِ خاک است.
چاه ها خود به چاه های سطحی و دهانه گشاد، چاه های نیمه عمیق و عمیق تقسیم بندی می شوند. منابع آب های ژرف یا خیلی عمیق هم که در حد مطالعات از آن نام برده می شود از آب های زیرزمینی محسوب می شوند. علاوه بر چاه های سطحی دهانه گشاد، استخر و برکه و رودخانه ها و منابع آب های جاری و آبگیرها هم از منابع سطحی به شمار می روند. اگر چه عمده آب های سطحی جهان که عمده سطح کره زمین را به خود اختصاص داده در اقیانوس ها واقع شده اند که به سبب محدودیت هایی نظیر درصد شوری بالا امکان مستقیم شرب و بهره گیری در کشاورزی را به جز پرورش و یا صید ماهیان آب های شور ندارند. بخشی از آب موجود در کره زمین به صورت بخار در اتمسفر و بخش دیگری به‌ صورت جامد در یخچال‌های طبیعی وجود دارد.
حجم تقریبی میزان آب ذخیره شده در این منابع به شکل زیر است:

اقیانوس‌ها: حدود ۱٬۳۲۰ میلیون کیلومتر مکعب (۹۷٫۲٪)

یخچال‌های طبیعی: حدود ۲۵ میلیون کیلومتر مکعب (۱٫۷٪)

سفره‌های زیرزمینی: ۱۳ میلیون کیلومتر مکعب (۰٫۹٪)

آب‌های شیرین موجود در در دریاها، دریاچه‌ها و رودها: ۲۵۰ هزار کیلومتر مکعب (۰٫۰۲٪)

بخار آب در هواکره حدود ۱۳ هزار کیلومتر مکعب (۰٫۰۰۱٪)

۹۷٪ آب روی زمین، آب شور و حدود سه درصد آن، آب شیرین است؛ اندکی بیش از دو سوم این مقدار، در یخچال‌های طبیعی و کلاهک‌های یخی و قطبی منجمد شده‌است. بقیه آب شیرین، غیر منجمد و بیشتر آب زیرزمینی است و تنها بخش کمی از آن بر روی زمین یا در هوا وجود دارد. بخش غیر استفاده آب شور و تلخ تحت شرایطی و با روش های صنعتی قابل شیرین شدن و کاربرد در شرب و صنعت و کشاورزی است که تکنولوژی آن گران بوده و احیاناً شاید فقط برای صنعت توجیه اقتصادی داشته باشد.
در کشور ما هم با بزرگنمایی منابع آب بیشتر از آن چیزی که موجود است نمایانده می شود و در این ارتباط بین آمار منابع آمار اعلام شده و خاصه مصرف آب در کشاورزی اختلاف نظر جدی و قابل ملاحظه ای وجود دارد که بخشی از آن ناشی از نحوه محاسبه آن است.
از این که ما در منطقه خشک ونیمه خشک دنیا واقع شده ایم و میانگین بارش سالیانه کشور از معدل جهانی بسیار پایین تر است و تقریبا حدود یک سوم جهان است و در خود جغرافیای ایران نیز بسیار متفاوت است و بر اساس میانگین به دست آمده از آمارهای بارشِ تحصیلی بیش از ۵۰ ساله ایستگاه های هواشناسی از یزد با متوسط ۵۹٫۲ میلی متر تا رشت با معدل ۱۳۳۷٫۵ میلی متر یعنی ۲۹٫۶ برابر اختلاف بسیار حیرت انگیز است؛ شک نکنید ولی با همین شرایط باز هم با یک روش کشاورزی ایران را نگاه می کنیم!!! بایستی متناسب با ظرفیت منابع و البته بازنگری در شیوه های توسعه افقی با تکنولوژی های مدرن هم در خشکی و هم در دریا باید از شیوه کشت و کار یا کشاورزی گسترده (Extensive farming) یا،( Extensive agriculture) به کشاورزی فشرده یا کشاورزی متمرکز، ( Intensive agriculture) یا کشاورزی صنعتی با رعایت الزامات و پیوست های زیست محیطی آن تغییر مسیر بدهیم و بخشی از کشاورزی را به روش عمودی توسعه داد و از سطوح زیر کاشت آبی کاست و کوچکترین شکی نیست این روش کشاورزی مدرن بایستی توسط دانشمندان بخش و با طراحی نو از کشاورزی روز دنیا بر حسب آمایش سرزمین و تلفیق آن ها با میکرو و ماکروکلیماهای ایران پازل شود. بحث بسیار مهم دیگر بهره وری از منابع پایه است که به اعتقاد من مهم ترین آن، آب است که آن را به سه وزارت نسبت می دهیم. مسائل هواشناسی آن در وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواشناسی کشور و بحث هیدرولوژی و مدیریت تا مخازن و حتی بخشی از مزرعه(کانال های درجه ۱ و ۲) و همچنین مجوز و پروانه های بهره برداری منابع اب های سطحی و زیرزمینی در وزارت نیرو و بخش آبخیز و آبخوان بالادست و پایین دست سدها در وزارت جهاد کشاورزی و بخش سوم آن در مزرعه متمرکز است که به عهده وزارت جهاد کشاورزی گذاشته شده که تکمیل کانال های درجه ۳ و ۴ و طراحی شیوه های آبیاری و همچنین اکوفیزیولوژی گیاه و مدیریت فعل و انفعال در سطح فیزیولوژی گیاه و دام و طیور و آبزیانی است که از آب استفاده می نمایند و مجموع تلفیق دو دسته اقدامات فیزیکی یا ساختاری و همچنین به کارگیری دانش مزرعه و فارم به افزایش کارآیی و راندمان آب در مزرعه کمک می کند.
در زمانی که در سازمان جهاد کشاورزی جنوب کرمان مسئولیت داشتم با کمک و هدایت و پشتیبانی وزارتخانه اقدامات اساسی هم در بخش فیزیکی شامل تغییر روش آبیاری سطحی غرقابی به آبیاری های موضعی و میکرو و افزایش کیفیت مواد مصرفی با سخت گیری در استاندارد مواد اولیه و طراحی و اجرای دقیق و همچنین با شیوه های بهزراعی در مزرعه از جمله تغییر ساعات آبیاری، تراکم و ارقام مناسب، تغییر موضعی مانند آبیاری یک در میان خطوط کشت و تغییر آرایش و ارنجمنت کشت و همچنین استفاده همزمان از مالچ کف پوش، کشت نشایی و احداث گلخانه نشایی، احداث سایبان و… راندمان آبیاری بسیار بسیار بهبود یافت. مباحث تعیین الگوی کشت در مناطق، کنترل و کاهش تبخیر در آبگیرها و مخازن و تبخیر و تعرق در گیاه موضوع مهم بین متخصصان هیدرولوژی و فیزیولوژیست های گیاهی است که به عنوان مثال کاربردهای مالچ های گیاهی و پلاستیکی، آبیاری زیرسطحی در برخی زراعت ها و باغ ها و سیستم های آبیاری هوشمند و تکنولوژی های قابل برنامه ریزی برای آغاز و پایان اتوماتیک آبیاری با روش های علمی و کمترین دخالت انسان عملی است. در مخازن سدها به راحتی می توان کاربرد پوشش های گلوله های پلاستیکی را به ویژه در مناطق گرمسیر و تابش شدید آفتاب بررسی نمود تا از میزان تبخیر کاسته شود. اما بحث چالشی که موجب سیاست کشاورزی هراسی در مملکت شده با تاریخ کشاورزی ایران همخوانی ندارد. اولاً تمدن های بشری تماماً در کناره آب های دائمی و قابل اطمینان برپا شده و ثانیاً ایرانیان در ادوار تاریخی بهترین مهندسان سازه های آبی و آبیاری بوده اند من عصر ساسانی را زمان تسلط ایرانیان بر آب ها می دانم در زادگاه خودم سوسن در شهرستان ایذه بقایای پاپیل و آسیاب های فراوان در مسیر رودخانه کارون همچنین بندقیر شوشتر و کانال داریون و شبکه مهندسی زیر زمینی این شهر و آبشارها که ظاهراً در زمان شاپور دوم ساسانی ساخته شده است، ایرانیان باستان را از این نظر در جهان ممتاز و برجسته می نمایاند. قنات یا کاریز یا به زبان لری کهریز یکی از شاهکارهای و خلقت های خارق العاده دست بشر و ابتکار ایرانیان است و این تکنیک بسیار مدرن و حسابگرانه و اوج مهندسی متعلق به ایرانیان بوده که بدون مصرف هیچ گونه انرژی آب را با شیب هیدرولیکی کاملا محاسبه شده به سطح زمین منتقل و در مظهر قنات بر روی اراضی سوار و مسلط می نموده اند و در برابر این تکنیک فوق العاده شرقی و ایرانی یک تکنیک خانمان برانداز غربی وارد کشور شده و هرگز کنترل نگردید و همین عامل استفاده و بهره وری بیش از اندازه و توجه خاص فقط به منابع آب های سطحی در وزارت مربوطه و عدم توجه به توازن و تعادل بخشی میان منابع و مصارف سطح ایستابی زیرزمینی بویژه در دشت های فلات مرکزی ایران پایین و پایین تر رفته و حتی بر آبدهی بسیاری از قنوات هم تأثیر منفی گذاشته و یا به کلی خشکیدند. تاریخ ایران همواره با کم بارشی ها مواجه بوده ولی ایرانیان کاربلد و فهیم به جای مقابله راه مواجهه با خشکسالی را انتخاب کرده اند و از قحطی ها گریخته اند.
در زمینه اختلاف بین آمارهای اعلامی حجم آب مصرفی اعلام شده دربخش کشاورزی که همیشه صحنه اختلاف نظرمتخصصان وکارشناسان و حتی مدیران دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی بوده است، معاونت آب وخاک وزارت جهاد کشاورزی ازسال ۹۶ با همکاری موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی به منظور رفع ابهام در خصوص میزان مصرف آب در بخش کشاورزی اقدام به مطالعات پژوهشی در ۳۵محصول زراعی و باغی که حدوداَ ۸۵ درصد سطح کشت و تولیدات آبی کشور است آغاز نمود و بر اساس نتایج تحصیلی این طرح حجم آب مصرفی کل بخش کشاورزی کمتر از ۷۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. بر مبنای نتایج به دست آمده ازاین طرح پژوهشی وسیع که در ۴۵۰۰ مزرعه در سطح کشور و با انواع شبکه های آبیاری مدرن، نیمه مدرن، سطحی و سنتی و با ۴۰ هزارنفر ساعت انجام شده است، میزان حجم آب مصرفی محصولی مانند هندوانه که همواره تولید و صادرات آن مورد انتقاد بوده است و در اکثر مقالات ان را مانند پتک بر سر بخش کشاورزی می زنند، در کاربرد بالای مصرف آب ۴۸۰۰ مترمکعب در هکتار بوده درحالی که حجم آب مصرفی گندم ۵۲۰۰ مترمکعب می باشد و در روش های ابداعی در جنوب کرمان مصرف آب در هندوانه حتی تا ۲۲۰۰ مترمکعب در هکتار هم پایین آمده است. راندمان آبیاری در کشور به طور متوسط ۴۵ درصد است و میزان بهره وری درسال ۹۲ از ۹۲۰ گرم به ازای هرمترمکعب آب مصرفی به ۱۴۵۰ گرم درسال ۹۹ رسیده است. متاسفانه وزارت نیرو پس از رهاسازی آب از مخازن فارغ از تبخیرسطحی و نشت و نفوذ در مسیر و جذب توسط گیاهان در مسیر و پرت آب تمام این حجم را پای کشاورزی محاسبه می کند در حالی که آب تحویلی در ابتدای مزرعه باید ملاک عمل باشد و یا همین پرآب بر بودن هندوانه که در محافل خاص و حتی در نوشته هایی که اخیراً نوشته های برخی از شخصیت های ارزشمند و قابل احترام و در جاهای دیگری هم شنیده و دیده و دریافته ام؛ نکاتی را بر اساس تجارب شخصی در سازمان جهاد کشاورزی جنوب کرمان تقدیم می دارم و این مطلب جهت روشن شدن بحث برای کسانی است که مصرف بالای آب همین هندوانه🍉 را پیش می کشند و تصورشان این است که بیشترین مصرف آب در آن است در حالی که این امر کاملا اشتباه است؛ چرا که عملکردها در هندوانه بالا و میزان آب مصرفی بر واحد عملکرد بخش و تقسیم می شود و مصرف آب برای یک کیلوگرم محصول به دست می آید.
در جنوب کرمان که یکی از قطب های کشاورزی ایران است، تولید هندوانه در شهرستان های رودبار جنوب، فاریاب و قلعه گنج متمرکز است؛ اگر چه در شهرستان های دیگر نیز این زراعت مرسوم است.
سه شیوه کشت هندوانه وجود دارد که یکی از شیوه ها ابتکاری و از همان روش هایی است که قبلاً در زمینه آن بحث شده است:

🌱۱- روش کشت سنتی با آبیاری سطحی و مصرف ۴۵۰۰ تا ۴۸۰۰ متر مکعب آب در هکتار و تناژ ۳۵ تا ۴۰ تن

💦۲- تولید هندوانه با آبیاری میکرو یا موضعی و استفاده از نوار تیپ با مصرف ۳۲۰۰ تا ۳۵۰۰ متر مکعب و عملکرد ۵۵ تا ۶۰ تن در هکتار

💧۳- روش ابداعی سازمان جهاد کشاورزی و کشاورزان پیشرو درمنطقه جنوب کرمان یعنی تولید هندوانه با تلفیقی از آبیاری میکرو و مالچ های کف پوش با مصرف ۲۲۰۰ تا ۲۷۰۰ مترمکعب در هکتار و عملکرد ۷۰ تا ۱۱۰ تن در هکتار

محصول در همین شیوه یکی از کشاورزان در یک هکتار و ربع میزان ۱۷۵ تن تولید و به خارج از کشور صادر نموده بود که ۱۴۰ تن در هکتار بوده است.

با تبدیل مترمکعب به لیتر آب و تن به کیلوگرم هندوانه محاسبه مصرف آب چنین می شود:

۱- در روش اول ۱۱۲/۵ تا ۱۳۷ لیتر آب برای هر کیلوگرم محصول

۲- در روش دوم ۵۳/۳۳ تا ۶۳/۶۳ لیتر آب برای هر کیلوگرم محصول

۳- در روش سوم ۲۰ تا ۳۸/۵۷ لیتر آب برای هر کیلوگرم محصول

بنابراین مصرف آب برای یک کیلوگرم هندوانه در گرمترین منطقه ایران بین ۲۰ تا ۱۳۷ لیتر به ازای هر کیلوگرم است و نه ۲۵۰۰ لیتر که در برخی از مطالب منتشره در فضای مجازی منتشر می شود و بقیه محاسبات بعدی هم بر همین اساس که مبنای علمی ندارد.

بدیهی است اندازه گیری های مربوطه با نصب کنتور در مسیر ورودی آب و در شرایط مزرعه مربوط به کشاورزان منطقه بوده و کاملا جنبه عملیاتی داشته و نه در مزارع تحقیقاتی

🌾نتیجه گیری و پیشنهادات:

با این تفسیر و توضیحات یک بازنگری در نگاه به آب در بخش های صنعت و کشاورزی و شرب خیلی ضروری به نظر می رسد و من گمانم این است بزرگترین مشکل بزرگ تر از کمبود آب، عدم نگاه تخصصی به این بخش و ضعف شدید برنامه ریزان و مجریان است، اگر چه در بخش کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی در بخش آب و خاک اقدامات اساسی خاصه در توسعه آبیاری های نوین و جایگزینی آن ها با روش سنتی و همچنین توسعه گلخانه ها انجام داد که تحسین برانگیز است ولی این سیاست کشاورزی هراسی باید تعدیل شود و دولت بعد در چهار بخش حوزه آبخیز و آبخوان، حوضه سدها و آبگیرها، مزرعه و گیاه کارهای اساسی کند.

یکی از گم شده های بخش کشاورزی عدم توجه کافی و وافی به زراعت و باغبانی دیم است و اقدامات اساسی علمی، فنی و اجرایی با توجه به سطح زیر کشت بالاتر زراعت دیم نسبت به آبی در برخی از محصولات می توان شاهد افزایش عملکرد و فشار کمتری به منابع آبی برای تامین همان محصولات نمود، ضمن این که ابیاری تکمیلی در کنار تغذیه گیاهی در برخی مناطق که امکان آن فراهم تر است عملکرد محصول را به شدت افزایش می دهد.
همچنین برای توسعه کشاورزی عمودی هم راهکارهای اساسی دارم که در حوصله این مقاله نمی باشد.

ضمناً کاربرد انواع روش های کم آبیاری و کاهش تبخیر و تعرق نیز فراوان هستند و نیازمند ورود کشاورزی ایران به دوره سازگاری با کم آبی و تعریف یک کشاورزی پیشرفته نوین با کارآیی و راندمان مصرف بالا از منابع به ویژه آب باشیم که برخی از جلوه های آن را برای مناطق متنوع اقلیمی ایران با همین وضعیت و محدودیت موجود امروزین طراحی کرده ام که امیدوارم اگر قدرت درک و فهم تغییر نگرش ما از نگاه مصرفی و روزمرگی به استفاده درست و پایدار از منابع موجود، تغییر یابد امکان اجرای بخشی از آن ایده ها در کشور فراهم آید.

✅ان شاءالله

م٫