صوفیان و صنعتگران؛ نگاهی به رابطه تاریخی نیروهای مذهبی و نیروهای تولیدی در ایران

کمک صوفیه و عرفا به اهل صنعت عموما از طریق برگزاری «آئین فتوح» در خانقاهها و یا بازارها انجام می شد.« فتوحات»، مقادیر نقدی و غیرنقدی، مثل غذاهایی بود که برای اهل خانقاه فرستاده میشد (۳). در مواقعی هم صوفی ها واسطه اطعام مساکین توسط اهل صنعت و کسبه می شدند. صوفی ها هم به نام بانی مجلس اصطلاحا کمر می بستند و این باعث افزایش ارزش و حرمت بانی مجلس و صاحب آن حرفه می شد

اقتصاددان: نسبت میان «فرهنگ» و «صنعت» از چند زاویه قابل تحلیل و تبیین است که یک منظر از آن، بررسی نقش و تاثیر دین، مذهب و نیروهای مذهبی بر فرماسیون تولیدی و بوی‍ژه مناسبات میان اهل فرهنگ با صاحبان صنایع و مشاغل تولیدی است.

سنجش نسبت میان این دو پدیده، البته بحث ظریف و دامنه داری است. به طور طبیعی در همه ادوار تاریخی روابط و مناسباتی میان شارحان و مبلغان مذهبی و صاحبان کسب و کار و حِرَف مختلف وجود داشته است اما در اندیشه سیاسی مدرن غرب، برای نخستین بار « فردریش هِگِل» به تبیین تئوریک این موضوع پرداخت. او متاثر از«نظریه مُثُل افلاطون» باور داشت که همه چیز، ابتدا از «ایده» و متافیزیک شروع می شود و سپس به «ماده» شکل و صورت فیزیکی می بخشد.

« ایده ی» مورد نظر هگل، مجموعه ای از عقاید، سنت ها و باورهایی بود که امروزه «فرهنگ» نامیده می شود. «ماکس وبر» همین عقیده را بسط داد تا جائیکه مدعی شد که فرهنگ و بوی‍ژه ادیان و مذاهب نه تنها بر شکل گیری تمدن صنعتی غرب تاثیر داشته، بلکه ظهور نظام سرمایه داری نیز به واسطه تفسیرهای جدید لوتر و کالون از مذهب کاتولیک و ظهور پروتستانیسم ممکن شده است.

«کارل مارکس» این نظریه هگل را برعکس کرد تا ثابت کند که اتفاقا تمدن صنعتی غرب، نتیجه غلبه و سلطه« ماده» بر «ایده» است. به نظر مارکس، تحولات اقتصادی و صنعتی و پیدایی نیروی نوظهوری به نام « بور‍ژوازی»، همه مناسبات فرهنگی قدیم را تحت تاثیر قرار داده است. جمله معروفی دارد که بورژوازی همه چیز را « دود کرد می کند و به هوا می فرستد».

او همچنین اعتقاد داشت که در نظام سرمایه داری صنعتی غرب، مذهب و نیروهای مذهبی نه تنها قادر به نقش آفرینی نیستند بلکه خود( بسان دولت و حکومت)، ابزار سلطه طبقات فرادست علیه طبقات فرودست و مانع تحولات سیاسی و انقلابی به حساب می آیند. از نظر او، مذهب زائیده مناسبات تولیدی است و نظام سرمایه داری، از مذهب به عنوان عامل حفظ وضع موجود یعنی تسلیم فقرا در مقابل اغنیا استفاده می کند به همین دلیل «مذهب افیون توده هاست»!

نسل جدید مارکسیست های اروپایی و نظریه پردازان جریان چپ نو، نظیر تئودور آدرنو و ماکس هورکهایمر، این وجه از اندیشه مارکس را پی گرفتند و برای بیان منظور خود، از اصطلاح فنی تر «صنعتِ فرهنگ» (Kulturindustrie ) استفاده کردند. به گمان آنها، طبقه حاکم در نظام سرمایه داری غربی با استفاده از رسانه ها شامل فیلم، سینما، کتاب و روزنامه به شکل دهی فرهنگ، نگرش و عادت ها و بطور کلی به خلق سبک زندگی، برای مردم دنیا پرداخته و از این طریق، سلطه خود را تحکیم کرده اند.

فرهنگ و صنعت در ایران
سنجش رابطه فرهنگ و صنعت در ایران، حتی نسبت به جوامع غربی، دارای سختی ها و تفاوت هایی است. قبل از هرچیز باید به یاد داشته باشیم که فرهنگ در انگلیسی( Culture) که به معنای کِشت کردن و رویاندن است با فرهنگ در زبان فارسی که مبانی فلسفی و اخلاقی دارد، متفاوت است. از آن گذشته به دلیل قدمت و غنای فرهنگی موجود در جامعه ایران، هر پدیده مدرن و تازه ای، ابتدا نسبتش با فرهنگ سنجیده می شد تا مشخص شود که به چه میزان با ارزش های فرهنگی مطابقت دارد. به عبارتی مسئله اصلی حفاظت از فرهنگ در مقابل تحولات اجتماعی و اقتصادی بوده است. در حالیکه برای کشورهای پیشرفته، مسئله اصلی « توسعه» است و عمده مساعی آن مصروف همسو سازی چهارچوب فرهنگی با مبانی توسعه اقتصادی و صنعتی و همچنین افزایش درجه انعطاف فرهنگ در مقابل فرهنگ و یا خرده فرهنگ هایی است که صنعت و تکنولوژی تولید و تحمیل می کند.

در ایران باستان اما، به لحاظ مصادیق تاریخی، آنگونه که مکتوبات نشان می دهد، میان روحانیون زرتشتی و طبقات بالای جامعه(اشراف) رابطه تنگاتنگ و یا ائتلافی دائم وجود داشته و جنبش های توده ای مانی و مزدک تا حد زیادی، واکنش به همین پدیده بوده است. با این حال، شناخت رابطه نیروهای مذهبی با صاحبان حِرَف و صنعت در این دوره، نیازمند بررسی دقیق تری است.

ورود اسلام به ایران با نگرش تازه به انسان و طبیعت، باعث تغییراتی در نظام تولیدی جوامع پیرامون خود شد. به عنوان مثال تا قبل از ورود اسلام به ایران، حوزه اصلی فعالیت های صنعتی ایرانیان «فلزکاری» بود اما بعد از استقرار حکومت های عربی، جهت صنعتی کشور از فلزکاری به «سفالگری» تغییر یافت که تا حد زیادی با زندگی ساده و بادیه نشینی اعراب شبه جزیره عربستان منطبق بود.

از قرن سوم هجری به بعد، ایرانیان در درون فرهنگ اسلامی، اقدام به تفکر و بازآفرینی صنعتی زدند که از قرن چهارم تا حمله مغولها در قرن هفتم، در واقع نقطه اوج پیشرفت های علمی و فنی آنان بود. با حمله مغولها، مذهب به عنوان عامل شکل دهنده به فرهنگ صنعتی دستخوش تغییراتی شد که مهمترین آن انزوای روحانیون مذهبی و فعال شدن صوفیه بود. مغولها با آن دسته از صوفیه که مبلغ نوعی کار و کوشش اما بیگانه با سیاست و حکومت بودند، سازگاری بیشتری داشتند. شاید تحمل مولانا جلال الدین محمد بلخی که بر تصوف اخلاقی اما غیرسیاسی و غیرشورشی تاکید می کرد، از همین منظر بوده است(۱). تصوف که از قرن چهارم به بعد عرفان نامیده می شد، در دوره کشتار مغولها، البته ملجای روحی و روانی نیز برای مردم آسیب دیده آن زمان به حساب می‌آمد.

اهل تصوف و اهل حِرَف در ایران
در هر صورت، رابطه فرهنگ و صنعت در ایران، از حمله مغولها تا روی کارآمدن حکومت صفوی را باید در چهارچوب روابط عرفا و متصوفه با اصناف و اهل حرف و صنایع بررسی کرد. از این تاریخ به بعد، رابطه فرهنگ با صنعت همان رابطه ای است که میان روحانیون و فقها و کسبه و بازاریان و صاحبان صنایع خرد و پیشه وری بر قرار بوده که تا امروز نیز ادامه یافته است.

از آنجا که در ایران و البته در کل جهان و تا قبل از پیدایی تکنولوژی، صنعت از طریق رابطه استاد و شاگردی و سینه به سینه منتقل می شد، بطور طبیعی اهل فرهنگ و اهل صنعت، نیازمند رابطه حرفه ای و پیچیده ای نبودند و در واقع ظهور تکنولو‍ژی و نیاز به بهره گیری از علم و دانش در ساخت کالاهای صنعتی، باعث گسترش و پیچیدگی روابط میان فرهنگ و صنعت شد.

به هر حال از قرن هفتم تا دهم، به تدریج روابطی میان صوفیه و صنعگران( اعم از آهنگران، مسگرها و غیره..) شکل گرفت که در کتاب «فتوت نامه سلطانی» محمدحسین واعظ کاشفی، اشاراتی به این رابطه صورت گرفته است (۲). این البته به معنی رابطه کامل فرهنگ و صنعت نبود اما این دوقشر توانستند با هم اتصالی پیدا کنند و از این رابطه سود متقابل ببرند.

کمک صوفیه و عرفا به اهل صنعت عموما از طریق برگزاری «آئین فتوح» در خانقاهها و یا بازارها انجام می شد.« فتوحات»، مقادیر نقدی و غیرنقدی، مثل غذاهایی بود که برای اهل خانقاه فرستاده میشد (۳). در مواقعی هم صوفی ها واسطه اطعام مساکین توسط اهل صنعت و کسبه می شدند. صوفی ها هم به نام بانی مجلس اصطلاحا کمر می بستند و این باعث افزایش ارزش و حرمت بانی مجلس و صاحب آن حرفه می شد(۴).

حتی صوفیه تلاش می کردند که آن دسته از کسبه و اهل حِرَف را که به هر دلیلی دچار ورشکستگی، بدهی و یا بی آبرویی و یا زوال حرمت شده اند را از نابودی نجات دهند و با جلب کمک جوانمردان و اعطای نوعی احترام اجتماعی، باعث ماندگاری و استمرار کار آنها شوند. شاید رسم گلریزان به معنی کمک به افراد بی پول شده اما شریف، از همان آئین فتوت بر جای مانده است.

همچنین، حضور صنعتگران در خانگاهها و ارتباط با عرفا و شعرا باعث انتقال ارزش های انسانی و اخلاقی بوی‍ژه بسط رسم فتوت و جوانمردی در میان صنوف آنها می شد و از سویی، اهل صنعت هم ابعادی از زندگی واقعی را به عرفا و صوفیه نشان می دادند تا از مسائل مردم و جامعه پیرامون خودشان خیلی فاصله نگیرند و اصطلاحا نگاهی صرفا انتزاعی به بیرون از خانگاهها نداشته باشند. متاسفانه چنین ارتباط های اثربخشی میان اهل فرهنگ و اهل صنعت به مرور دچار انقطاع شد.

رابطه میان روحانیون و فقیهان با کسبه، بازاریان و صنایع پیشه وری که رابطه پیچیده تری است، در یادداشت دیگری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

پانویس ها:

• در این باره نگاه کنید به کتاب «تصوف و تشیع» نوشته کامل مصطفی الشیبی، ترجمه ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو ( تهران، انتشارت امیرکبیر، ۱۳۵۹)
• کتاب «فتوت نامه سلطانی» نوشته محمدحسین واعظ کاشفی از مهمترین آثار فارسی در باره آیین فتوت است که در سال ۱۳۵۰ توسط استاد محمد جعفر محجوب تصحیح و انتشار یافته است
• داود اسپرهم و مرضیه رستگار،« نقد آداب طعام در تصوف»، دوفصلنامه پژوهشنامه عرفان، شماره چهاردهم
• در این باره نگاه کنید به سخنرانی دکتر کامران فانی مندرج کتاب « گزارش نخستین هم اندیشی فرهنگ و صنعت»، به کوشش قاسم خرمی( تهران، وزارت صنایع و معادن، ۱۳۸۱)

/پ