سفرنامه ماوراءالنّهر قسمت اول(مرور تاریخچه)

‍

دوستانی که سفرنامه های قبلی من را دنبال کرده اند، می دانند که یکی از علایق اصلی من در سفر جستجوی ردپاهای تاریخی ایرانیان در خارج از مرزهای امروزی و اشتراکات فرهنگی ایران با مردمان همسایه است. هیچ کجا به اندازه شهرهای بخارا و سمرقند و خجند و… در ماوراء النهر نمی توان این اشتراکات را پیدا کرد.
سرزمین ماوراءالنهر یا فرارود در اطراف دو رود آمودریا (جیحون) و سیردریا ( سیحون) امروزه شامل دو کشور ازبکستان و تاجیکستان می شود.
شواهد باستان شناسی زیادی تمدن آمودریا را در حدود چهار هزار سال پیش محل زایش آیین زرتشت و همان” آریا ویج” در اوستا می دانند که سرزمین اصلی قوم آریایی بوده است.
اقوام ایرانی شرقی شامل سکاها، سغدی ها و خوارزمی ها ساکنین باستانی شمال آمودریا بودند.
کوروش با فتح فرارود، شهری به نام خود در نزدیکی سیردریا ساخت که هنوز به همان نام “کورکات” ( کوروش کده در فارسی یا سیروپولیس در یونانی) خوانده می شود.
در دوره پادشاهان کوشانی ، اشکانی و ساسانی، آیین بودایی و مانوی در کنار زرتشتی در فرارود گسترش یافت.
از قرن ششم میلادی ترکان از شرق وارد شدند و حکومت های قدرتمندی در آسیای میانه تشکیل دادند.
در دوره اموی، اسلام وارد منطقه شد و به تدریج به دین غالب مردم آسیای میانه تبدیل شد. در زمان خلفای عباسی، اسماعیل سامانی که از نوادگان بهرام چوبین یکی از پادشاهان ساسانی بود، توانست یک پادشاهی مقتدر را پایه گذاری کند که از همین سرزمین بر کل ایران حکومت می کرد.
ماوراء النهر بعد از دوقرن استیلای زبان عربی محل تولد دوباره زبان فارسی به دست شاعرانی مثل رودکی و زادگاه دانشمندان بزرگ ایران زمین مثل ابن سینا، بیرونی، فارابی و خوارزمی شد.
در طول تاریخ حکومت های مختلف ترک و تاتار در ماوراء النهر به قدرت رسیدند که قدرتمند ترین آنها تیمور بود. تیمور گورکانی به بخش های بزرگی از جهان آن روز از هند تا روسیه و مصر و آناتولی لشکر کشی کرد و غنائم و صنعتگران و هنرمندان زیادی را به پایتختش در سمرقند آورد و یک رنسانس هنری در سمرقند به وجود آورد.
در دربارهمه پادشاهان ترک منطقه ، زبان فارسی در کنار ترکی رسمیت داشت و وام واژه های زیادی از این طریق بین دو زبان تبادل شد.
بعد از تیمور، حکومت های مستقلی توسط خاندان های ترک در بخارا و خوارزم و… تشکیل شدو به جز دوره کوتاه فتوحات نادر، این منطقه خارج از قلمرو سلاطین ایران بود ولی هیچ گاه ردپای هویت ایرانی و زبان فارسی از شهرهای این دیار پاک نشد.
در سالهای پایانی قرن نوزده میلادی، روس ها به امید دستیابی به هند بریتانیا، به آسیای میانه حمله کردند و به صورت یک ایالت به نام ترکستان و با مرکزیت تاشکند به خاک خود ضمیمه کردند.
با روی کار آمدن کمونیست ها در انقلاب اکتبر در سال ۱۹۱۷، این منطقه به صورت جزئی از اتحادیه شوروی درآمد. استالین آسیای میانه را به چهار جمهوری سوسیالیستی با زبان های ترکی به نام ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان و یک جمهوری با زبان فارسی تاجیکی به نام تاجیکستان تقسیم کرد. در سال ۱۹۹۱، با فروپاشی شوروی این جمهوری ها به صورت پنج کشور مستقل درآمدند.
در این مرزکشی ها ، سمرقند و بخارا در ازبکستان قرار گرفت که زبان رسمی آن ترکی ازبکی است ولی علی رغم سالها تلاش برای حذف زبان فارسی، اغلب مردم این شهرها زبان فارسی را به خوبی متوجه می شوند.

دکتر سید میثم شفیعی مطهر

سفرنامه را به صورت تصویری هم می توانید در هایلایت آناتولی در اینستاگرام من دنبال کنید.
https://instagram.com/shafiei_motahar