ری و تهران در شاهنامه

بر اساس پژوهش ها و گفته ی استادان به نام شاهنامه شناس(۱) کل ماجراها و داستان ها و رویدادهای شاهنامه در همین فلات ایران انجام گرفته است. چون شاهنامه روایت تاریخ ایرانیان پس از استقرار در فلات ایران است. آنچنان که در کتب پژوهشی و از جمله در کتاب ارزنده ی ” جهان نمای تاریخ ایران” مسیر حرکت ایرانیان و پیشروی و استقرار آنان و نیز تاریخ اقدام آنان به خوبی نشان داده شده است.
در این نوشتار می خواهیم نگاهی به نقش تهران و ری در جغرافیای شاهنامه داشته باشیم. این نکته بدیهی روشن است که تهران و ری به هم پیوسته و گاه هر یک از این دو واژه، همان معنا را می دهد. ری حاشیه ی تهران امروز بوده و تهران امروز در کنار ری سر برآمده و امروزه ری قسمتی از تهران است.

“تهران بین ری و کوه دماوند قرار گرفته است. در شاهنامه تاریخ جهان با گیومرث که نخستین پادشاه ایران است آغاز می گردد:
گیومرث شد بر جهان کدخدای
نخستین به به کوه اندرون ساخت جای
سر تخت و بختش برآمد ز کوه
پلنگینه پوشید خود با گروه
فردوسی در مصرع دوم بیت نخستین، گفته است، گیومرث در آغاز امر به کوه رفت و آنجا را منزل و مأوی خویش ساخت. این کوه بنا به روایات منابع معتمد چون تاریخ بلعمی و کامل ابن اثیر و غیره، کوه دماوند بود، در تاریخ بلعمی در ذکر گیومرث درج افتاده است:
” نخستین پادشاه اندر جهان او بود… با فرزندان خویش به کوه دماوند آمدند و آنجا قرار گرفتند و بسیار شدند و گیومرث را نیز کهومرث خوانند و آنجا شهر ها و مأویها کردند…”(۲)
قول ابن اثیر نیز فهم همین معنی است.
این نکته، این حقیقت را تواند بود که بدین موجب، ظاهرا در شاهنامه- این اثر بزرگ حماسی ملی- از میان صدها اماکن ایران شهر، نخستین بار از کوه دماوند در ناحیت ری قدیم و و تهران کنونی سخن رفته است، و گرچه نام دماوند به دنبال کوه نیامده لکن به دلائل مذکور مراد همان بوده است.
در باب قدمت زمان مسکون شدن این منطقه از ایران شهر، ابن اثیر بنای شهر ری را به هوشنگ، جانشین و نواده کیومرث نسبت داده است و گفته است که می گویند: ری نخستین شهری است که پس از شهر کیومرث در دماوند که اقامتگاه وی بود، پی افکنده شد.”(۳)
ری، ناحیه ای در جنوب تهران امروز، بیش از نود بار در شاهنامه به کار رفته است:
چو گرگین میلاد و گردان ری
برفتند یک سر بفرمای کِی
یا
سر هفته را کرد آهنگ ری
سوی پارس نزدیک کاوس کِی
یا
سوی پارس آمد ز ری نامجوی
برآمد از رزم و ز گفت و گوی
یا
هم اندر زمان برنشاند ورا
ز ری سوی درگاه خواند ورا
و موارد دیگر.
پس ری در شاهنامه جایگاه خود را دارد. در این نوشتار این موضوع را بیشتر بررسی خواهیم کرد.
با توجه به اینکه آقا محمد خان قاجار پادشاه بزرگ ایران، در سال ۱۱۶۵ خورشیدی تهران را بر اساس مصلحت سیاسی و نظامی کشور به پایتختی برگزید و پس از این اقدام تهران مورد توجه بیشتر و رشد سریع تر قرار گرفت، برای بسیاری این گمان است که تهران دیرینگی و قدمت آن چنان ندارد. حال اینکه چنین نیست و تهران از تاریخ بسیار قدیمی و کهن برخوردار است و کشفیات تاریخی در نقاط مختلف تهران نشان می دهد نیاکان ما در چند هزار سال پیش در این منطقه و شهر کنونی تهران ساکن بوده اند.
برای نمونه کشفیات زیر تپه های قیطریه و نیز مناطق جنوبی تهران به خوبی گویای این امر است.
“در حفاری که به سال ۱۹۳۵ میلادی در محل ری قدیم، در دامنه جنوبی کوه چشمه علی و زمین های مشرف به باغ صفائیه به وسیله هیئتی آمریکایی به ریاست دکتر اریک اشمید به عمل آمد، ظرف های سفالین و نقش دار مربوط به شش تا چهار هزار سال قبل به دست آمد. این کاوش نشان داد که در آن تاریخ در این پهنه، مردمی متمدن می زیسته اند.”
و همان گونه که گفتیم تهران و ری به گونه ای یکی محسوب می شوند.
“اکنون که ری دیگر یه صورت باستانی خود وجود ندارد، تهران در این پهنه، وارث همه عظمت و عزت و شهرت و افتخار ری باستان است و اعتباری را که جلگه جنوبی رشته کوه دماوند و توچال با خرابی شهر ری از دست بداد، طهران دو چندان آن را بدو باز داد و توان گفت کوکب سعادت و افتخارات این پهنه فرخنده از دیرباز همچنان نورافشان و پرتو انداز است.”
استاد گرانقدر روان شاد دکتر حسین کریمیان، پژوهشی بسیار ارزنده در این مورد دارند که در کتاب مفید “پژوهشی در شاهنامه” ایشان آمده است. پیشنهاد می شود دوستانی که تمایل بیشتر در این باره دارند این کتاب را مطالعه فرمایند.
پیشینه ی زندگی در تهران به دوران نو سنگی برمی گردد و کاوش های باستان شناسی صورت گرفته در تهران، منجر به کشف اسکلت های ۷۰۰۰ ساله ی انسان و ابزارهای سنگی شده است. در اوایل سده هفتم، با ویرانی شهر ری و مهاجرت مردم آن به تهران، دانش تجارت، ساخت و ساز و شهروندی مردم ری، به تهران انتقال یافت.
دقت در این دانسته های بدیهی امروز، نشانگر درستی گفتارهای شاهنامه است. پیشرفت علوم و کشفیات هر روز بیش از پیش صحت مطالب و محتویات شاهنامه را نشان می دهد. از جمله اینکه وقتی شاهنامه می گوید گیومرث در دماوند( یعنی حوالی تهران) کار خود را شروع کرده، بی گمان سخن درستی است. (۴)
ری (شهرری یا راگا) نیز از کهن ترین شهر های جهان است. در معنا نیز ری شهر سلطنتی است.
ری در دوران پیش از اسلام، مرکز بزرگ دین زرتشتیان بود و به وسیله ی مدیران موبد، نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان در آن وجود داشت.
این چنین ویژگی های خاص به علت دیرینگی این شهر است. شهری که در شاهنامه بار ها نام برده شده است.
در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی مطالب بسیار جالب و خواندنی راجع به شهر ری وجود دارد که فرصت پرداختن به آن ها نیست.

منابع:
۱-تقریرات استاد دکتر هوشنگ طالع در نشست های شاهنامه پژوهی.
۲-کریمیان. حسین. پژوهشی در شاهنامه. انتشارات سازمان اسناد ملی ایران. ۱۳۷۵٫
۳-همان.
۴- رسولی، محمد. نگاهی نو به شاهنامه. انتشارات سمرقند. چاپ دوم. ۱۳۹۸٫
سایر منابع استفاده شده یا مورد اقتباس:
طالع، هوشنگ. تاریخ ایران کهن. انتشارات سمرقند. چاپ دوم.۱۳۹۶٫
طالع. هوشنگ. تاریخ جهان نما. انتشارات سمرقند. ۱۳۹۵٫