حکایت «گلوله» و «شقیقه»

به گزارش اقتصاددان به نقل از کارخانه دار ،   با اینکه از شبکه های اجتماعی و اطلاع رسانی امروزی خبری نبود، اما خبرش مثل برق منتشر شد و مثل طوفان پیچید و مثل بمب صدا کرد.؛ « سعید حجاریان ترور شد» !

جمعیتی عظیم به سمت بیمارستان محل درمان او سرازیر شد که طی چند روز و تا پاسی از شب، در صف انتظار برای رویت پیکیر نیمه جان او بودند. روی تخت افتاده بود و یک باند سفید بزرگ دور سرش پیچیده بودند که نیمی از آن در خون فرو رفته بود. خیلی تصویر غم انگیزی بود. سپهسالاری را می مانست که در میانه جنگ، از اسب افتاده باشد

با سعید حجاریان، حتی زمانی که «تئوریسین اصلاحات» نامیده می شد، رابطه دوستی نزدیک نداشتم . مناسبتی هم برای دوستی ما فراهم نبود، اما اغلب نوشته های او را با دقت می خواندم و هنوز هم می خوانم و تا حدی با شاکله ذهنی او آشنایی دارم. چندباری نیز  بعد از ترور، با او گفتگوی مفصل حضوری داشته ام که تصویر زیر هم مربوط به دیدار ما در  سال ۱۳۹۱ است.

خیلی سخت است که بشود در باره شخصیت و سلوک سیاسی فردی مثل حجاریان، ارزیابی اجمالی صورت داد اما اجمالا عرض کنم که انسانی به غایت اندیشه ورز و سیاست ورز است. این دو خصلت  توامان در یک نفر جمع نمی شود، افرادی را داریم که کارگزار حکومتی و یا فعال سیاسی حرفه ای هستند اما لزوما، اندیشه ورز نیستند و بر عکس….

سعید حجاریان به گمان من، هر دوی این ویژگی ها را داشت. ضمن اینکه تجربه فعالیت با گروههای سیاسی چپ اسلامی در قبل از انقلاب و نیز درگیر شدن در فعالیت های امنیتی دفتر نخست وزیری و سپس وزارت اطلاعات در سالهای بعد از انقلاب، به همراه ترکیبی از هوش بالا، فنون مهندسی و دانش علوم اجتماعی، از او شخصیت پیچیده سیاسی و امنیتی ساخته بود.

او که در رشته مهندس مکانیک دانشگاه تهران تحصیل کرده بود، در دوران عزلت چپ ها (در اوایل دهه ۷۰ شمسی)، فرصت مطالعه و بازبینی در عقاید و اندیشه هایش را یافت. حجاریان و گروهی از آنها، در دفتر مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری جمع شده بودند تا با مطالعه شرایط روز جهان و ایران، راهی برای ظهور مجدد در عرصه سیاست ایران بیابند.

جریان نواندیشی دینی که عبدالکریم سروش آغاز کرده بود، مختص نخبگان دینی بود و پاسخی برای نیازهای سیاسی و اقتصادی جامعه ایران فراهم می نمی کرد. به همین دلیل، حجاریان ودوستانش ابتدا نظریه های ساختارگراها و نئومارکسیست هایی چون گوندر فرانک و سمیر امین و والرشتاین روی آوردند و سپس با توصیه دکتر حسین بشیریه به سمت دموکراسی و جامعه مدنی چرخیدند که ابته چرخش نجات بخشی بود و نتیجه آن در انتخابات دوم خرداد ۷۶  اشکار شد.

در هر صورت، اقبال حجاریان به علوم انسانی و حتی تحصیل در کارشناسی ارشد و دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران، حسب نیاز و ضرورت های پیرامونی بود. تحصیلات اولیه در رشته مهندسی، به ذهن او نظم و انسجام خاصی بخشیده است. به نحوی که قادر است از مسائل سیاسی ایران، صورتبندی نظری دقیق ارائه کند. به عنوان کسی که در رشته علوم سیاسی درس خوانده و شاگرد حسین بشیریه نیز بوده ام، به جرات می توانم ادعا کند که نمونه سعید حجاریان در میان فارغ التحصیلان و حتی اساتید فعلی علوم سیاسی ایران، کمیاب است.

البته ورود تحصیل کردگان فنی با ذهنیت مهندسی و  مکانیکی به عالم سیاست، عواقبی هم دارد. یکی اینکه جامعه انسانی با ساختارها، عواطف و احساسات پوشیده و ظریف را بعضا با عالم اشیاء یکسان تلقی می کنند. از نظر آنها هر چیزی که انجامش به لحاظ فنی ممکن باشد، بدون ملاحظات سیاسی و اجتماعی انجام می شود و یا باید انجام شود!

از تجارب توسعه و فرایندهای تاریخی غفلت می کنند و  مسائل پروسه مند اجتماعی را پروژه هایی تعریف می کنند که ابتدا و انتهایی دارد. به نظر آنها سیستم سیاسی معیوب و ناکارآمد، به مانند ساختمان معیوب و کلنگی است که می شود با تی ان تی خراب کرد و دوباره ساخت. شوربختانه اغلب آنها از همان مرحله خراب کردن فراتر نمی روند.

شاید نقد دیگری که بشود متوجه نگرش و رفتار سیاسی سعید حجاریان کرد، از ذهنیت امنیتی او ناشی شود. البته وجود نیروهای زبده نظامی و امنیتی از لوازم حکمرانی در جهان و بویژه در خاورمیانه پر بحران است اما ورود این نوع ذهنیت ها به عالم سیاست، تبعات غیر قابل جبرانی دارد.

از منظر تئوریک، سیاست عرصه گفتگو و مفاهمه برای کاهش هزینه های ناشی از تغییرات اجتماعی است اما از نگاه یک نیروی امنیتی، سیاست عرصه کشمکش دائم میان نیروهای رقیب و متخاصم است که هر نوع غفلت و کم کاری ممکن است به نابودی همه چیز منجر شود. بنابراین، اگر امتیازی دادی حتما باید امتیازی فوری بگیری و اگر جایی کوتاه آمدی و رقیب تو کوتاه نیامد، به معنی این است که سیاست را باخته ای.

مجموع مشاوران امنیتی حول سید محمد خاتمی، رئیس جمهور نرم خوی اصلاحات، و نیز خود او که بی پروا  از استراتژی« فتح سنگر به سنگر» و « فشار از پایین و چانه زنی از بالا» سخن می گفت شاید یکی از دلایل بازنمایی جدال های نظامی در عرصه کنش گری سیاسی بود. به این جمله او دوباره دقت کنیم: «نخستین وظیفه ما مثل هر استراتژیست نظامی این است که با ایجاد سنگرهای مستحکم مانع تک و پیشروی حریف شویم و همچنین خطوط تدارکاتی، لجستیک و مواصلاتی را تقویت کنیم تا اجازه ندهیم به سنگرهایمان حمله شود. تنها سلاح در نبرد سیاسی، گرفتن کرسی در مجلس و دولت است».  البته از رقبای حجاریان که آشکارا ردا و ادعای امنیتی و شبه نظامی داشتند، خیلی انتظار دیگری نبود.

با همه اینها و به گفته چالرز دیکنز« ژان وال ژان، مستوجب این همه عذاب نبود». گلوله ای که به شقیقه حجاریان شلیک شد، نه تنها ضربه ای به گیجگاه جنبش اصلاحات، بلکه در حقیقت،  گلوله ای به مغز سیاست ورزی خرد ورزانه در ایران بود. حجاریان هرچه بود اما جای «گلوله»، روی «شقیقه» نبود!

به نوع نگرش سعید حجاریان می شود دهها نوع نقد وارد کرد اما قابل انکار نیست که او سیاست ورز و کوشنده سیاسی بسیار بزرگی است. شلیک آن «عسگر بچه» در صبح ۲۲ اسفند ۱۳۷۷ می توانست نقطه پایان حجاریان باشد اما او افتاد و بلند شد و کوتاه نیامد. روی ویلچر می نشیند، دراز کشیده کتاب می خواند، با درد می نویسد و به سختی حرف می زند اما هنوز هم هست و حرفی برای گفتن دارد . عمرش دراز باد