بسوی نظم نوین(میدان اوکراین و بایسته های ایران)

صحنه رویایی اوکراین، هرچند به ظاهر، میدان نبرد دو همسایه است اما گویا سرآغاز تحولات ژئواستراتژیک در عرصه ی نظام جهانی می باشد. نظامی که در آن، ایالات متحده به عنوان مرکز و سایر قدرتها، پیرامون نیستند. نظامی که در آن، لیبرال دموکراسی در اوج تاریخ بشریت نیست و این واقع گرایی ژئوپلیتیک است که تعیین کننده نظم نوین جهانی می باشد. نظامی که در آن، ترتیبات امنیت منطقه ای و جهانی، تنها با محوریت ایالات متحده ضامن امنیت جهانی نخواهد بود. نظامی که در آن، تمدن آنگلوساکسون به تنهایی در یک سوی ساختار قدرت جهانی و سایر تمدنها در سوی مقابل نیستند. نظامی که در آن، قدرتهای نوظهور براساس درک واقعیات ژئوپلیتیک توانسته اند هژمونی فرا آتلانتیکی ایالات متحده را به چالش بکشند.

پس از فروپاشی نظام دو قطبی، گمانه زنی هایی در خصوص نظم نوین جهانی مطرح گردید که یکی از این گمانه ها شکل گیری نظامی بر پایه نظم تک قطبی بود. اما دیری نپایید که ظهور قدرتهای جدید، صحت این فرضیه را نفی نمود. قدرت نوظهور چین به عنوان مدعی جایگاه برتر اقتصاد جهانی و ظهور روسیه ی نوین در اوراسیای مرکزی و ایران منطقه ای در جنوب غرب آسیا و همکاریهای آسیا-پاسیفیک این سه قدرت نوظهور در قالب پیمانهای همکاری مختلف، آرام آرام خطوط اضلاع مثلث ایران – چین – روسیه را پدیدار ساخت و پیام نوینی را به جهان مخابره نمود. تا اینکه رزمایش نظامی مشترک این سه قدرت نوظهور در اقیانوس هند و دریای عمان در سال ۲۰۱۹ عملاً ترسیم کننده این مثلث بود. اکنون که در مرحله ی گذار ژئوپلیتیکی به سر می بریم و تقابل روسیه و غرب در اوکراین به اوج خود رسیده، شواهد حکایت از آن دارد که دست برتر روسیه در نبرد پیش رو و تحقق اهداف روسیه در زمین اوکراین می تواند نقطه ی عطف نظام نوین جهانی بر پایه نظم چندقطبی باشد. نظمی که در آن، ایران می تواند مرکز ثقل توازن قدرت شرق (روسیه و چین) و غرب (ایالات متحده و اروپا) باشد.

به دنبال ظهور مناطق ژئوپلیتیک جدید مبتنی بر ماهیت ژئواکونومیک پس از درهم فرورفتگی و ادغام حوزه های ژئواستراتژیک دوران جنگ سرد، قرارگیری ایران در منطقه پنجم مدنظر “برنارد کوهن”، و مرکز بیضی استراتژیک انرژی “جفری کمپ”، و نیز مرکز صفحه ی بزرگ شطرنج اوراسیا یعنی خاورمیانه (به تعبیر برژنسکی) می تواند این امکان را به ایران بدهد که در نقطه میانی سیستم نوین بتواند ایفای نقش کند.
حال که به نظر می رسد آینده تقابل شرق و غرب تا حدود زیادی قرار است در اوکراین رقم بخورد، در این شرایط زمانی عملکرد ایران چگونه باید باشد؟

هم اکنون فرصتی دست داده که در صورت اتخاذ رویکرد عقلایی، تحرکات روسیه در اوکراین می تواند به نفع ایران نیز باشد و ایران از این ره آورد می تواند حتی چالش های ژئوپلیتیکی محتمل پیش روی خود ناشی از اقدامات جمهوری آذربایجان با همراهی رژیم صهیونیستی در قفقاز را نیز کاهش دهد. بویژه با همزمانی مذاکرات هسته ای و بحران اوکراین، ایران می تواند ضمن حفظ نگاه به شرق، از فرصت پیش آمده جهت تامین منافع خود در قبال غرب نیز بهره جوید. اتحادیه اروپا که همواره در پی فرصتی جهت رهایی از سیاست باج خواهانه انرژی روسیه می باشد اکنون بیش از هر زمانی در این مخاصمه برای یافتن آلترناتیوی مطمئن جهت تامین انرژی آینده، آشکارا چشم به خاورمیانه و بویژه منابع خلیج پارس دارد. کما اینکه اروپا این اشتیاق خود را قبلاً در جریان بحران سوریه جهت انتقال انرژی خلیج پارس نشان داده است. در این خصوص، توجه به چند اقدام از جمله : تشکیل مثلث انرژی ایران- قطر- ترکیه می تواند به عنوان بایسته ای ضروری برای ایران باشد. همچنین ایران باید با دستیابی به یک نتیجه مطلوب در مذاکره خود با عربستان سعودی، بخشی از موانع حرکت خود در جغرافیای جنوب غرب آسیا را هموار سازد. علاوه براین، اطمینان بخشی به اروپا در مورد مسیر ایران به عنوان امن ترین و مطمئن ترین مسیر انرژی آینده به همراه ایفای نقش میانجی در غائله ی اوکراین در کنار سیاست بی طرفی که هم اکنون ایران هوشمندانه اتخاذ نموده می تواند در این راستا کارساز باشد.

دکتر شهریار نصرتی پژوهشگر و مدرس دانشگاه