گذشته روابط ایران و روسیه

یکی از دوره های مهم تاریخ معاصر ایران ، فاصله زمانی بین مرحله اول و دوم جنگ های ایران و روسیه است.
حدود دویست سال پیش، پس از دوره اول جنگ ایران و روس، فتحعلیشاه قاجار با قبول شکست در عهدنامه ای به نام گلستان، بخشی از سرزمین های قفقاز را به تزار روسیه واگذار کرد.
این شکست پس از پیروزی های پی در پی ایرانیان در دوران صفویه، نادر شاه و آغامحمدخان قاجار تاثیر زیادی بر جامعه ایرانی داشت و آغازی بر افول قدرت و نفوذ ایران شد.
گرچه بر اثر شکست ایران در این مرحله ، داغستان و گرجستان و بخشهایی از کشور کنونی آذربایجان از ایران جداشد ولی همچنان ایالات تاریخی ایران شامل نخجوان و تالش و ایروان در دست ایران باقی مانده بود.
واکنشی که طبقات موثر بر جامعه آن زمان ایران می توانستند در مقابل این شکست انجام دهند، در شکل گیری آینده ایران تاثیر زیادی داشت.
در حالی که برخی نخبگان جامعه ، راه حل برون رفت از بن بست را یک مسیر طولانی و بلندمدت برای قدرتمند شدن، شامل بهره گیری از علم و تکنولوژی روز از طریق اعزام دانشجو و ترجمه متون علمی و تعامل با قدرت های خارجی دیگر از یک سو و تفاهم و رابطه عادلانه با رعایا و جلب حمایت مردم از سوی دیگر می دیدند؛ بخش دیگری از هرم قدرت که فقها هم جزو آنها بودند، با تحریک توده ها و اعلام جهاد علیه کفار روس، بدون توجه به محدودیت های نظامی و رقابت های جهانی خواهان جنگ مجدد به صورت فوری برای آزادسازی سرزمین های جداشده بودند.
واضح بود که در التهابات آن دوران نهایتا نظر گروه دوم با کمک گیری از احساسات مذهبی غالب شد.
در زمانی که سفیر تزار برای مذاکرات صلح با فتحعلی شاه وتثبیت عهدنامه گلستان در سلطانیه حضور داشت، آیت الله سید محمد مجاهد، از مراجع شیعه شخصا از کربلا برای اعلام جهاد به سلطانیه آمد و فتوا داد “هرکس از جهاد با روسیان باز نشیند، از اطاعت یزدان سربرتافته، متابعت شیطان کرده باشد” او چنان شوری در مردم ایجاد کرد که شاهدان ذکر کرده اند که “مردم نمی توانستند به سید دسترسى یابند لکن کجاوه او را مى بوسیدند،نردبانى را که از آن به کجاوه عروج کرده بود مى بوسیدند و خاک غبار زیر سمّ قاطر او را جمع مى کردند.”
علما و مجتهدین به صورت دسته جمعی برای اعلام حمایت از جنگ به تبریز رفتند.
ولی همه آن شور و حرارت، طی دوره دوساله این جنگ، به چنان شکست افتضاح آمیزی منجر شد که نه تنها گرجستان و گنجه و باکو آزاد نشد، بلکه روس ها از رود ارس هم عبور و به سمت تبریز حرکت کردند.
کار به جایی رسید که در زمان رسیدن قوای روس به تبریز، یکی از مجتهدان تبریز به نام میر فتاح طباطبایی که قبلا فتوای جهاد علیه روسیه صادر کرده بود، به یکباره رنگ عوض کرد و به پیشواز قوای روس رفت و پیروانش کاخ عباس میرزا را غارت کردند و انبارهای اسلحه را دست نخورده به روس ها تحویل دادند.به میرفتاح تابعیت روسیه داده شد واز طرف تزار به مقام شیخ الاسلامی قفقاز رسید.
سرانجام عباس میرزا مجبور به امضای پیمان ننگین ترکمنچای شد و به دلیل شروع جنگ محکوم به پرداخت غرامت نقدی به روسیه گردید و علاوه بر ایالات قبلی ، حاکمیت روسیه بر چند سرزمین دیگر تاریخی ایران شامل شمال تالش ، ارمنستان و نخجوان به رسمیت شناخته شد.
سفر سال ۹۲ به ارمنستان واز نیایشگاه مربوط به یکی از آیین های باستانی ایران به نام آیین مهر در منطقه گارنی است که به دستور تیرداد اول فرمانروای ایرانی ارمنستان در قرن اول میلادی ساخته شده است و گواهی بر اشتراکات فرهنگی دوهزار ساله بین ارمنستان و بقیه ایران زمین است که با تندروی و بی تدبیری امثال سید محمد مجاهد و خیانت امثال میر فتاح از ایران جدا شد.
غرض من از ذکر وقایع آن دوره، مقایسه آن با حال و روز امروز ماست.
گفتار و شعارهای عده ای که امروزه با شور و حرارت از انتقام سخت ، خروج از برجام ، ساخت و پرتاب موشک و محو این و آن از صحنه روزگار سخن می گویند، بی شباهت به سخنان آن مجتهدان قاجاری نیست و به نظر می رسد تا تحمیل ترکمنچای دیگری بر ایران دست بردار نیستند.
نظرات این افراد گرچه در ظاهر بسیار دلسوز و پرشور به نظر می رسند ولی در عمل باید گفت” ای شیخ این ره که تو می روی به ترکمنچای است.”

ع