مصرف کننده ،بازیگر نقش اول عرصه لبنی

نویسنده : دکتر فاطمه پاسبان استاد موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی

فرآورده های  لبنی به هر محصولی که از شیر تولید می­ شود،اطلاق می­ شود و منبعی سرشار از انرژی است. فرآورده­ های لبنی به طور معمول از  شیر خام گاو  تهیه می شود  اما گاهی اوقات از شیر پستانداران دیگر مانند بز، گوسفند و بوفالو هم استفاده می شود. نود درصد از مواد تشکیل دهنده ­ی اصلی شیر، آب است. انواع فرآورده های لبنی از قبیل  پنیر ، کره ، خامه، شیرخشک ، ماست ، بستنی، کشک تولید شده و توسط خانوار(به عنوان کالای نهایی) یا صنایع دیگر غذایی (به عنوان کالای واسطه­ ای) مورد استفاده قرارمی­ گیرد. بر  اساس مبانی نظری و تجربی به منظور کارآمدی ، بهره­ وری، ارائه محصول سالم و با کیفیت و مراقبت و محافظت از محیط زیست، زنجیره ارزش شیر و فرآورده­ های لبنی در جهان توسط خود بازیگران زنجیره ساماندهی شده و حاکمیت نیز به عنوان یک بازیگر در جهت برقراری ارتباطات موثر و قانون مداری بین بازیگران و جریان کالا و خدمات، اطلاعات و دانش با بازیگران وارد گفتمان شده و نیازهای آنان را رصد و پایش و در جهت تقویت و قانون مداری زنجیره ارزش تلاش می­کند. شکل­ گیری و ساماندهی زنجیره ارزش مرتبط به شیر و فرآورده های لبنی کمک می کند تا مساله شناسایی شده، حل مساله صورت گیرد  و مشارکت و اعتماد (سرمایه اجتماعی ) و منافع اقتصادی و اجتماعی برای بازیگران زنجیره و جامعه اتفاق افتد. مدیریت تولید و بازار ، تامین مالی ، تامین نهاده ها و مواد اولیه ، تجارت ،غذای سالم ، حفاظت از محیط زیست و سایر موضوعات در  زنجیره ارزش  ساماندهی  شده و ارتباط سیتسمی بین همه بازیگران با توافق، قانون مداری و اخلاق مداری حادث می شود . در صورتی که این رنجیره به درستی شکل نگرفته باشد در موضوعات مختلف با مشکلات عدیده ای روبرو خواهد شد که پایداری تولید ، مصرف ، بازار و تجارت  را با مشکل مواجه خواهد ساخت .

یکی از بازیگران زنجیره ارزش شیر و فرآورده ­های لبنی، مصرف کننده است. بر اساس اطلاعات بانک مرکزی ایران از نشریه”نتایج بررسی بودجه خانوار در مناطق شهری ایران در سال ۱۳۹۶ ” متوسط مقدار مصرف سالانه یک خانوار شهری (بعد خانوار ۳.۲۸ نفر) در سال ۱۳۹۶ برای انواع شیر ۱۲۶، انواع پنیر  ۲۴و انواع ماست  ۸۶ کیلوگرم بوده است . در مقایسه با سال ۱۳۹۰(بعد خانوار  نفر ۳.۵۳)  ملاحظه می شود که الگوی مصرف شیر و ماست تغییراتی داشته  است به طوری که سرانه مصرف سالانه یک فرد از اعضای خانوار در سال۱۳۹۰ و ۱۳۹۶ برای شیر از ۴۷ به ۳۸ کیلوگرم، برای ماست از ۲۴ به ۲۶ کیلوگرم و برای پنیر ۷ کیلوگرم بدون تغییر بوده است . مشاهده می شود که سرانه مصرف یک فرد از اعضای خانوار برای شیر کاهشی در حدود ۹ کیلوگرم و برای ماست دو کیلو گرم افزایش یافته است. تغییر الگوی مصرف خانوار به عوامل مختلفی بستگی دارد که از جمله می­توان به قیمت(شیر و فرآورده ­های آن و قیمت کالاهای جانشین ) ، درآمد و قدرت واقعی خرید مصرف کننده، سن و سلیقه مصرف کننده اشاره نمود. انتظار این است با افزایش قیمت شیر و فرآورده های لبنی میزان مصرف آن بر اساس کشش های قیمتی تحت تاثیر قرار گرفته و کاهش یابد .

بر اساس اطلاعات منتشر شده مرکز آمار ایران در اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ مشاهده می ­شود قیمت یک لیتر شیرپاستوریزه ۶۱۶۷ تومان، یک کیلو ماست پاستوریزه ۸۰۱۵ تومان،   ۵۰۰ گرم پنیرایرانی پاستوریزه  ۱۱۲۹۲ تومان  و ۱۰۰ گرم کره پاستوریزه (کره حیوانی) ۴۶۹۷ تومان بوده است که نسبت به فرودین ماه سال ۹۹ افزایش قیمت داشته است به طوری که برای شیر پاستوریزه در حدود ۰.۴۳ درصد یعنی ۲۷ تومان برای هر لیتر شیر، برای ماست ۲.۵۷ درصد یعنی ۲۰۱ تومان برای هر کیلو ، برای پنیر ایرانی پاستوریزه ۱.۲۵ درصد یعنی ۱۴۰ تومان برای هر ۵۰۰ گرم و برای کره پاستوریزه (کره حیوانی ) ۰.۴۳ درصد یعنی ۲۰ تومان برای ۱۰۰ گرم افزایش قیمت داشته است. افزایش قیمت محصولات در یک ماه با توجه به تورم اردیبهشت ماه ۹۹ نسبت به فرودین ماه که در حدود ۲.۵ درصد بوده که کاهش قدرت خرید واقعی مصرف کننده را نیز به دنبال داشته، باعث تاثیرگذاری بیشتر بر میزان تقاضا خواهد شد. به عبارتی هم قیمت شیر و فرآوردهای لبنی مورد بررسی افزایش داشته و هم قدرت خریدواقعی مصرف کننده کاهش داشته که انتظار می­رود باعث کاهش تقاضا برای گروهی از مصرف کنندگان شود .

نگاهی به ارقام قیمت محصولات مورد بررسی در اردیبهشت ۹۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل گویای آن است که تورم فزاینده­ای داشته است به طوری که برای شیر پاستوریزه در حدود ۲۸.۹ درصد یعنی ۱۳۸۲ تومان برای هر لیتر شیر، برای ماست ۳۲.۲ درصد یعنی ۱۹۵۳ تومان برای هر کیلو ، برای پنیر ایرانی پاستوریزه  ۲۵.۶ درصد یعنی ۲۳۰۱ تومان برای هر ۵۰۰ گرم و برای کره پاستوریزه (کره حیوانی ) ۳ درصد یعنی ۱۳۷ تومان برای ۱۰۰ گرم افزایش قیمت داشته است. برای سبد مصرفی  شیرپاستوریزه(یک لیتر)، ماست پاستوریزه(یک کیلوگرم)، پنیرایرانی پاستوریزه(۵۰۰ گرم) و کره پاستوریزه (۱۰۰ گرم) طی یک سال گذشته (اردیبهشت ۹۹ نسبت به اردیبهشت ۹۸) در حدود ۵۷۷۲  تومان اضافه شده است.

اگر متوسط مقدار مصرف سالانه یک خانوار شهری (بعد خانوار ۳.۲۸ نفر) در سال ۱۳۹۶ برای انواع شیر ۱۲۶، انواع پنیر  ۲۴و انواع ماست  ۸۶ کیلوگرم بوده است را بدون تغییر فرض کنیم،  در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل هزینه خرید سبد مصرفی یک کیلو انواع شیر ، ماست و پنیر در حدود ۴۵۲ هزار تومان اضافه شده است. افزایش قیمت محصولات در یک سال  با توجه به تورم اردیبهشت ماه ۹۹ نسبت به سال قبل که  حدود ۲۱  درصد بوده که کاهش قدرت خرید واقعی مصرف کننده را نیز به دنبال داشته باعث کاهش تقاضا برای گروهی از مصرف­ کنندگان خواهد شد .

چرا قیمت مهم است و چرا مصرف مهم است؟ به آن دلیل که شروع فعالیت زنجیره ارزش از تقاضا است به عبارتی تقاضا محور است .  در صورتی که تقاضا(داخلی و خارجی)  در طول زمان پایدار نباشد، سایر بازیگران زنجیره ارزش با ناپایداری مواجه شده و کارآمدی و بهره ­روی اتفاق نخواهد افتاد. از این رو اهمیت دارد تقاضا و قیمت مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد .

 از سوی دیگر افزایش قیمت محصولات لبنی در حالی است که در سال ۱۳۹۹ قیمت مصوب شیرخام کیلویی ۱۰۳۹۰ تومان به اضافه ۱۵۰ تومان کرایه و جوایز است. هر کیلو شیرخام با نرخ ۲ هزار و ۶۵۰ تا ۲ هزار و ۷۰۰ تومان از دامداران خریداری می شود‌. نرخ ۲۶۰۰ تومانی که کارخانه‌ها خریداری می‌کنند محدود  به درصد کمی از  دامداری‌های صنعتی کشور است و اکثر دامداری‌ها به ویژه دامداری‌های سنتی پایین‌تر از نرخ مصوب شیر خود را می‌فروشند. این مساله­ ای است که همواره بین دامداران که هر روز با قیمت فزاینده خوراک و تغذیه و بهداشت دام مواجه هستند اما قیمت شیرخام آنها به دلیل پایین نگه داشتن قیمت برای مصرف کننده(خانوار و کارخانجات) افزایش نمی یابد و قیمت فرآورده های لبنی که با افزایش قیمت مواجه است، مطرح بوده است. این  که چه میزان  قیمت تمام شده  محصولات فرآوری  هست و با چه قیمتی وارد بازار شود مساله­ ای است که نیازمند تحقیق است. هزینه های فرآوری محصول ازخرید شیرخام ، کارگر ، حمل و نقل و تبلیغ و بسته‌بندی و سایر هزینه ها  ضرورت دارد برای هر محصول لبنی محاسبه شود تا بتوان تصویری روشنی از چرایی تغییر قیمت به دست آورد و اینکه در زنجیره ارزش شیر و فرآورده های لبنی سهم تولید کننده شیر خام و فرآوری کننده چقدر از حاشیه سود باشد با مطالعه و تحقیق میدانی و تعیین سود حسابداری و  اقتصادی میسر است.  این ضرورتی است که بایستی برای ساماندهی و قانون مداری زنجیره ارزش به آن پرداخت یعنی داشتن سیستم حسابداری و اقتصادی قیمت تمام شده شیر و محصولات لبنی  به صورت روزآمد.

قیمت شیر و فرآورده های لبنی  در  اردیبهشت  سال ۹۹ و سال ۹۸ (واحد : ریال – ماخذ : مرکز آمار ایران ،  متوسط قیمت اقلام خوراکی منتخب)

منتشر شده :دنیای اقتصاد- بیست و هفتم خرداد ماه ۱۳۹۹ 🇮🇷