سوگواری ایرانی در شاهنامه

مردم و ملت ایران دارای عواطف انسانی و سرشار از احساس، مهربانی و عشق و علاقه به یکدیگرند. این مردمان خوب و رئوف و عاطفی یکدیگر را دوست می دارند. یکی از جلوه های بروز و ظهور مهربانی مردمان ایران به یکدیگر در مراسم های عزاداری و سوگواری است ایرانیان خانواده ی فرد از دنیا رفته را، تنها نمی گذارند، به دلجویی از او همت می گمارند و با صاحب عزا در هر مراسمی ره می سپارند. با او هم دردی و هم دلی می نمایند و از هر تلاشی برای کاشتن اندوه او فرو نمی گذارند.
باید توجه داشت که ایرانیان با احساس و آگاه، از دیر باز با هم چنین بوده اند.

هم چنین برای احترام به فرد در گذشته (متوفی) و بزرگداشت او نیز مردم مراسم یاد بودی برای او بر پا کرده و از آن مراسم با تلاش و کار و ایثار، به میان خوبی های او می پردازند.
حاضرین و شنوندگان خوبی های فرد در گذشته،به یاد آوری او که حال دیگر در دنیا نیست، متأثر و غمناک شده و به گریه می افتند.
این گریه علاوه بر اینکه اوج هم دلی و همراهی با بازماندگان عزادار می باشد، سبب سبکتر شدن گریه کنندگان از نظر روحی می شود و نیز خود با تأثیر گیری از این فضا، به تذهیب بیشتر خود و پرهیزگاری روی می آورند نیز با بیان و ذکر سجایای فرد در گذشته به نوعی جبران خوبی های او را از نظر معنوی می کنند.
در این مراسم اشعاری مناسب خوانده می شود و افراد با شنیدن آن کلمات موزون و درست، عزاداری کرده و با صاحب مراسم هم نوایی می کنند.
با توجه به برخی متون مندرج در اسناد کهن ایرانیُ به خوبی روشن است که ایرانیان از دیرباز در سوگ و عزا، لباس تیره می پوشیدند و مدت عزا به گونه ای تا یک سال بوده است. چیزهایی که تا امروز هم مرسوم است. چند نمونه ابیاتی از کتاب تاریخ ایران که بر این سخن دلالت دارد را در اینجا آورده ایم:
در مرگ فریدون:
همه جامه کرده کبود و سیاه
نشسته به اندوه در سوگ شاه
***
در مرگ سیاوش:
همه جامه کرده کبود و سیاه
همه خاک بر سر به جای کلاه
***
در مرگ بهرام:
سر دخمه کردند سرخ و کبود
تو گفتی که بهرام هرگز نبود
***
در مرگ کی خسرو:
همه جاکه هاشان کبود و سیاه
دو هفته ببودند با سوگ شاه
***
در مرگ رستم (عزای یک سال!):
به یکسال در سیستان سوگ بود
همه جامه هاشان سیاه و کبود
***
در مرگ بهرام:
همه هر چه در چین ورا بنده بود
به پوشیدشان جامه های کبود
***
در مرگ فرهاد:
چو شیرین شنید آن، کبود و سیاه
بپوشید و آمد به نزدیک شاه

برخی از این اشعار و روایات که مناسب این گونه مجالس است، در این نوشتار جمع آوری شده تا در دسترس سخنرانان و خطبای نیک سیرت و نیکو خصال دلسوخته باشد که به هنگام اجرای مراسم کمک به کار آنان کند و با این قدم امید است که اندکی از بار غم مصیبت دیدگان هم میهن بکاهد.برای روان همه ی در گذشتگان و نیز نیاکان نیکمان در خواست آمرزش ایزدی و شادی روان آنان می نمائیم.
آیین های سوگواری به عنوان بازتاب پنهان ترین خواسته ها و باورهای بشری، به خوبی از حفظ و پیوند باورهای گوناگون هر قوم در طول تاریخ خبر می دهند؛ و بدین سان، در شمار مهم ترین نمودهای هویت اجتماعی اقوام هستند. توجه به رفتار و کردار ایرانیان در آیین های پر معنای سوگواری نشان می دهد که چگونه به رغم آن که خاستگاه اصلی آنها فراموش شده است، اما همچنان در رفتار ها و باورهای اجتماعی – مذهبی ایرانیان حضور دارند و در عزاداری ها و ماتم ها بروز می یابند.
آیین های سوگواری از آن جا که بازتاب پنهان ترین خواست ها و باورهای بشری هستند و در طول تاریخ، از روزگاران کهن تا کنون تداوم خود را حفظ کرده اند، برای نشان دادن چگونگی حفظ و پیوند باورهای گوناگون نزد هر ملتی، بسیار گویا هستند و این خود ثابت می کند که آیین های سوگ، بخشی از فرهنگ است و توجه به آن بسیاری از مسائل دیگر را می شود کشف کرد.
در ایران به مناسبت درگذشت بستگان و نزدیکان، آیین ها و مراسمی برپا می گردد که با نام آیین های سوگواری و مراسم ختم شناخته شده اند. مراسمی که نسل اندر نسل و پیوسته بر پا می شوند در حالی که به قدر کافی فلسفه ای که در پس هر کدام نهفته است مورد توجه برگزارکنندگان قرار نمی گیرد.
هم چنین باید از تعزیه و مراسم ماه محرم گفت که در واقع نسبتی مانند جزء و کل با هم دارند و تعزیه خوانی بخشی از مراسم ماه محرم است. تعزیه در دل مراسم های ماه محرم جای دارد. برگزاری این مراسم در ایران سابقه ای بیش از پنج هزار سال دارد. یعنی ریشه های آن به تمدن های کهن فلات ایران بر می گردد. در این باره البته سندی وجود دارد که تا حدی گویای آن است که این مراسم در بین سومری ها هم وجود داشته است، سومری ها قومی ایرانی بودند که از شمال فلات ایران به سمت جنوب غربی منطقه و جنوب میان رودان کوچ کردند. اسناد و مدارک فراوانی وجود دارد که این مردم دارای زمینه های مشترک فرهنگی با فلات ایران بوده اند. در این تمدن جهت مقدس، شمال شرقی (کوه های زاگرس) است.
یکی از نشانه های جالب به جای مانده از این تمدن آیین های سوگواری است.
ایرانیان با سوگواری و عزاداری برای بزرگان فرهنگی و مذهبی خود، به تداوم راه آنان کمک کرده و با این کار حمایت خود را نیز از مظلوم در برابر ظالمین اعلام کرده اند که نمونه ی بارز آن عزاداری برای پیشوای سوم شیعیان می باشد.
ما ظرف آیین های سوگواری را در سرزمین خود داشته ایم. بعدها که حادثه شهادت امام حسین علیه السلام در کربلا اتفاق می افتد، فصل جدیدی در آیین های سوگواری در ایران باز می شود و در واقع موضوع جدیدی در قالب سنت ها و سوگ های ایرانی ریخته می شود و طبیعی است که در شیوه ها و موضوع قبلی و گاه حتی گسترده تر از آنها در تمام سرزمین های ایران رواج پیدا می کند. معمولاً مراسم ماه محرم در جاهایی برگزار می شود که در حوزه ی فرهنگ های ایرانی هستند، مانند لبنان، سوریه، هند، و ترینیداد که فرهنگ ایرانی به قول چامسکی از سوی کارگران هندی در آنجا رواج پیدا کرده است.