بایدها و نبایدهای حفظ جان‌های شیرین

دهم سپتامبر (۱۹ شهریور) روز جهانی پیشگیری از خودکشی نام دارد و به افزایش آگاهی دربارۀ خطرات خودکشی و پیشگیری از آن اختصاص داده شده است. خودکشی در میان بیست علت اصلی مرگ و میر در جهان قرار می‌گیرد، آمارها حاکی از آن است که در هر چهل ثانیه یک نفر جان خود را بر اثر خودکشی از دست می‌دهد، از طرف دیگر خودکشی دومین علت مرگ (پس از تصادفات جاده‌ای) در میان افراد جوان- سنین ۱۵ تا ۲۹ سال- است. این آمار بالای مرگ و میر و همچنین تبعات سهمگین این پدیده برای بازماندگان، لزوم توجه به این مسئله را تشدید می‌نماید.

اقتصاددان: عوامل سبب‌ساز خودکشی عبارتند از: عوامل اجتماعی، روانشناختی، زیستی، اقتصادی و … اما آنچه که بیش از هر چیز دیگر عامل خطر برای خودکشی محسوب می‌شود اختلالات روانی از جمله: افسردگی، اختلال شخصیت، اختلالات اضطرابی، اسکیزوفرنی و بدریخت انگاری می‌باشد؛ همچنین خصوصیات فردی مانند: شخصیت‌های خشک، دارای تفکر همه یا هیچ، بدبین، بدون مهارت حل مسئله و حل تعارض، خطر خودکشی را در افراد افزایش می‌دهد. از دیگر سو، شخصیت‌های کمال‌طلب که توقعات زیادی از خود و دیگران دارند به خصوص هنگامی که شکست می‌خورند یا تحقیر می‌شوند بیشتر در معرض خودکشی قرار می‌گیرند. بنابراین مشکلات شناختی و شخصیتی از جمله عواملی هستند که خطر خودکشی را در جوانان افزایش می‌دهند. اما عوامل محافظت کننده: عواملی‌اند که تا حدودی افراد را در مقابل خطر اقدام به خودکشی، محافظت می‌کنند، در واقع از این عوامل به منزلۀ سدی در برابر اقدام به خودکشی یاد می‌شود، این عوامل عبارتند از: نبود اختلالات روانپزشکی، شاغل بودن، وجود کودکان در خانه، داشتن احساس مسئولیت در خانواده، باردار بودن، داشتن عقاید مذهبی قوی، داشتن احساس رضایت از زندگی، وجود مکانیسم قوی حل مسئله، وجود یکپارچگی اجتماعی از طریق کار یا استفادۀ مفید از اوقات فراغت، دسترسی به خدمات و مراقبت‌های بهداشت روان، حمایت شدن از طرف دوستان، خانواده و سایر افراد مهم، وجود رابطۀ مثبت و خوب با درمانگر و وجود سایر حمایت های اجتماعی. هرچند که نباید این عوامل را، آن‌چنان قوی پنداشت که دیگر به فکر از بین بردن عوامل خطرزای خودکشی نبود؛ لذا پیشگیری اصولی از خودکشی در سه سطح انجام می‌شود:

الف-پیشگیری فراگیر یا عمومی: در این نوع پیشگیری گروه هدف تمامی افراد جامعه را شامل می‌شود و به تمامی افراد جامعه اطلاعات پیشگیرانه مانند آموزش‌های پیشگیری که از طریق وسایل ارتباط جمعی مثل تلویزیون یا روزنامه‌ها اطلاع‌رسانی می‌گردد، داده می‌شود. پیشگیری در این سطح شامل: آموزش مؤثر نهادهای تأثیرگذار مانند مدرسه، رسانه و دانشگاه است، اما متأسفانه آنچه را که ما در جامعه مشاهده‌ می‌کنیم حاکی از عدم آگاهی جامعه در سطح وسیع است، به طور مثال ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی با محتوای خودکشی توسط فیلم‌سازها و همچنین انتشار اخبار خودکشی به صورت خام و افسار گسیخته در رسانه‌ها با توجه به ماهیت مسری بودن خودکشی، منجر به میل به خودکشی در افراد مستعد خواهد شد.

ب-پیشگیری انتخابی: هدف از پیشگیری انتخابی تمرکز بر گروه‌های در معرض خطر و گروه‌هایی است که احتمال ایجاد مشکل در آنها از میانگین جامعه بالاتر است. این گروه‌ها بر اساس جنس، سن، محل زندگی و سایر ملاک‌های مورد نظر انتخاب می‌شوند. لذا تعیین برنامه‌ای همانند برنامه‌های پیشگیرانه برای مادران باردار، برای این گروه الزامی است که متأسفانه در این سطح نیز جامعۀ ما در شرایط مطلوبی قرار ندارد، چرا که ما هرگز در جامعه شاهد تست‌های غربالگری افسردگی و عوامل خطر در جامعۀ هدف نبوده‌ایم و افراد مرتبط با گروه‌های پر خطر مانند: مشاوران مدارس، ماماها، پرسنل اورژانس بیمارستانی و پیش‌بیمارستانی، کارکنان خانه‌های سالمندان، مشاغل مرتبط با گروه‌های آسیب‌پذیر همانند افرادی که درگیر بیماری‌های جسمی صعب‌العلاج یا پرونده‌های حاد قضایی هستند، در رابطه با نحوۀ مداخله در خطرات این‌چنینی آموزش‌های لازم را ندیده‌اند.
ج-پیشگیری فردی: این پیشگیری با هدف دقیق شناسایی افراد در معرض خطر که علائم بالینی هشدار دهنده را دارند، انجام می‌پذیرد و درمان‌های تخصصی در این گروه‌ها توصیه می‌گردد. باری تمامی افراد جامعه بایستی در رابطه با این افراد، آگاهی و دانش خود را ارتقا بدهند تا در صورت لزوم بتوانند وظیفۀ اجتماعی و انسانی خود را در قبال جان یک همنوع انجام دهند، در این راستا ایجاب می‌کند تا همۀ افراد با نشانه‌های هشدار دهندۀ این پدیده، آشنایی داشته باشند. نشانه‌های هشداردهندۀ خودکشی به شرح زیر است:

تغییر در عادت‌های خواب و خوراک، کناره‌گیری از دوستان، اطرافیان و کارهای روزمره، رفتارهای خشونت‌آمیز و طغیان‌گرانه یا فرار کردن از منزل، مصرف الکل و مواد مخدر، بی‌توجهی غیرعادی به ظاهر خود، تغییرات شخصیتی قابل ملاحظه، بی‌حالی همیشگی، دشواری در تمرکز کردن، اُفت تحصیلی، شکایت‌های مکرر از علائم جسمی که اغلب عصبی است مانند دل‌درد، سردرد و خستگی، بی‌علاقگی به فعالیت‌های لذت‌بخش، بی‌تفاوتی نسبت به پاداش و جایزه، شکایت از اینکه فرد از درون در حال متلاشی شدن است، تلویحات کلامی مانند: دیگر نمی‌خواهم مشکلی برای شما باشم، دیگر هیچ چیز برایم مهم نیست، دیگر نمی‌خواهم دنیا را ببینم، انجام بعضی رفتارها مانند: بخشیدن اموال مورد علاقۀ خود به دیگران، تمیز کردن اتاق خود، دور انداختن اشیای باارزش و شاد شدن ناگهانی پس از یک دورۀ طولانی افسردگی.
در نتیجه پس از مواجهه با فردی که علائم هشدار دهنده را نشان می‌دهد انجام اقدامات ذیل ضروری می‌باشد: تهدید آنها را جدی بگیرید، با آنها رو راست و صادق باشید، به آنها گوش بسپارید و اجازه بدهید که احساساتشان را بیان کنند، از راهی که عاری از قضاوت کردن است نگرانیتان را بیان کنید، به دنبال کمک از سوی یک متخصص باشید، وسایل کشنده مانند دارو و سمّ را از دسترس آنها دور کنید، نگران نباشید که آنها فکر کنند شما رازنگهدار نیستید، پس با بستگان یا دوستان نزدیک، درمانگر و یا اورژانس اجتماعی تماس بگیرید، اگر احساس می‌کنید که خطر جان آنها را تهدید می‌کند تنهایشان نگذارید، تهدید آنها را دست‌کم نگیرید، حتی اگر آنها در مورد آن شوخی کنند، شوکه نشوید و آنها را محکوم نکنید، اقدامات ناموفق قبلی برای خودکشی را جدی بگیرید، شاید او راه دیگری برای کمک‌خواهی نمی‌داند، مصرف سر خود دارو یا مواد دیگر را پیشنهاد نکنید، به آنها تلقین نکنید که آنها چقدر از دیگران بهترند چون این کار احساس گناه و بی‌ارزشی را در آنها تقویت می‌کند، در مورد آنها قضاوت نکنید، با آنها بحث نکنید و در پایان حتما مراجعه به متخصص روانپزشک یا روانشناس را توصیه نمایید.

/پ