اقتصاد در سیره امام علی علیه اسلام

اقتصاددان: اقتصاد یکی از مباحث مهم دین مقدس اسلام است و مهم‌ترین منبع مباحث اقتصاد اسلامی را می‌توان سیره اقتصادی امام علی (ع) دانست. در این حیطه، نهج البلاغه اثر جاویدان امام علی (ع)، به جا مانده که در آن عدالت اجتماعی به صورت یک فلسفه و یا نظریه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. شکی نیست که یکی از مظاهر توسعه یافتگی برخورداری عامه مردم از رفاه نسبی اقتصادی بوده و تحقق چنین امری از دیدگاه اسلام در احقاق حقوق مشروع هر فرد در جامعه توسط حاکمان عادل، متقی و ساده زیست میسر می‌باشد و این‌‌ همان اصولی است که امام علی (ع) بدان توجه و تاکید داشته است. سیره اقتصادی امام علی (ع) را می‌توان در دو مرحله سیره امام در امور اقتصادی جامعه و سیره امام در رفتارهای اقتصادی شخصی، تقسیم و بررسی کرد.ایشان زمانی که به اصرار و درخواست مکرر مردم خلافت را پذیرفتند، مردم از نظر اقتصادی به دو دسته فقیر و ثروتمند تقسیم می‌شدند.

اغلب ثروت در اختیار گروه اندکی از افراد جامعه بود، اما هنگامی که حضرت به حکومت رسید، وضعیت اقتصادی جامعه، به ویژه توزیع امکانات بسیار نامناسب بود و ایشان در دوران حکومت خود که بسیار کوتاه و آن‌ هم همراه با درگیری‌ها و جنگ‌های فراوان داخلی بود، با این حال امیرمؤمنان (ع) برای بهبود وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم، همّت فراوانی گماشت، که ثمره آن ارتقای چشمگیر سطح زندگی مردم کوفه ـ مرکز حکومت حضرت علی (ع) ـ بود؛ به گونه‌ای که خود حضرت (ع) وضعیت کوفه را چنین توصیف می‌کرد: مَا أَصْبَحَ بِالْکوفَه أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَهً لَیأْکُل الْبُرَّ وَ یجْلِس فِی الظِّلِّ وَ یشرب مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ. (علامه مجلسى، بحار الانوار، ج ۴، ص ۳۲۷). بر این اساس فقیر‌ترین مردم کوفه از حداقل‌ها برخوردار بودند. صاحب منزل و سر پناه بوده و آب گوارا می‌نوشیدند و اغلب از وضعیت اجتماعی مناسبی برخوردار بودند. ایجاد چنین وضعیت اقتصادی در مدت کوتاه، با وضعیت بحرانی و بدون برنامه امکان پذیر نیست بلکه برنامه و سیاست اقتصادی کارآمدی را می‌طلبد. ایشان توزیع را به صورت مساوی انجام داد، از ذخیره سازی بیت المال و از تاخیر در توزیع آن خودداری کرد. توجه به این قبیل سیاست‌ها بیانگر عدالت اجتماعی ایشان و بهبود وضعیت اقتصادی جامعه شد و مردم کوفه و سایر شهرهای اسلامی از امکانات اولیه زندگی بهره‌مند شدند.

یکی ازآموزه های مهم و اساسی برای پیشرفت و سعادت فردواجتماع اشتغال به کاروفعالیت های اقتصادی است مکتب حیات بخش اسلام جهت نیل به اهداف مادی و معنوی انسان را به تلاش مفید و سازنده ترغیب می کند و می فرماید انسان بدون کاروکوشش ازچیزی بهره ای نمی برد با نگاهی به سیره اقتصادی امام علی ع به عنوان امام و الگوی مسلمین درمی یابیم که تلاش و پرداختن به فعالیت های اقتصادی ازبرجسته ترین ویژگیهای امام علی ع است اما با این روش درس بزرگی کرامت و عزت نفس همراه با تلاش و کار به پیروان خود آموخته است بررسی سیره امام ع نشان میدهد که ایشان بارزندگی خود را شخصا به دوش می کشیدند و هیچ گاه برای تامین ضروریات زندگی خود را وابسته به دیگران نمی کردند. منش و روش امام علی علیه السلام نشان میدهد که طرز نگرش حضرت به مسائل اقتصادی با نگرشهای افراطی و یا تفریطی تفاوت دارد گفتار وکردار امام ع با اندیشه ها و رفتارهای انحرافی زهدمابانه و ارباب مابانه که کاروفعالیت اقتصادی را وظیفه افراد پست و پایین جامعه و مغایر با و مصالح معنوی و اخروی می دانستندبطور کامل درتضاد است.

امام(ع) در سیاست مالی روش خاص و متمایزی با دیگران داشت. از بارزترین روش او این بود که ثروت و مالی که در دست دولت بود، از آن خدا و مسلمانان می دانست و هزینه کردن آن را در راه پیشرفت زندگی، نجات مردم از فقر و بدبختی و رفع نیازهای آنان، واجب می دانست. این تنها به مسلمانان اختصاص نداشت بلکه همه افرادی که در مملکت اسلامی ساکن بودند اعم از یهود، نصاری و صابئه هم حقی چون مسلمانان داشتند؛ زیرا امام (ع) فقر را نابود کننده جامعه می دانست که واجب است آن را با تمام وسایل، درمان و برطرف کنند. و از او نقل شده که فرمود اگر فقر در قالب مردی بود، آن را می کشتم….

کلام آخر اینکه  تلاش حضرت در سلوک بر مسیر سیاست اقتصادی پیامبر اکرم ( ص ) و اصلاح سیاست های اقتصادی خلفای پیشین ، – اگر چه در دوران حاکمان بعدی استمرار نیافت – اما  نقطه عطفی در تاریخ سیاسی اسلام به شمار می رود . تبیین دقیق اندیشه اقتصادی اسلام در بعد نظری و عملی و کاربست آن در اندیشه حکومتی توسط امام علی ( ع) موجب شد تا این اندیشه دستخوش سیاست بازی ها و شعارهای عوام فریبانه حاکمان بعدی قرار نگیرد و به عنوان اصول حاکم بر رفتار عادلانه حکومت ها در طول تاریخ ، معیار سنجش حکومت ها به شما آید .

هرچند هیچ حاکمی در درازنای تاریخ حکومت های اسلامی نتوانست چنین از سیاست های اقتصادی اسلام پیروی نماید.ساده زیستی در سلوک شخصی امام (ع) ، نظارت و قاطعیت بر رفتار  و ثروت اندوزی کارگزاران ، برخورد عادلانه در برخورداری کارگزاران ، بستگان و وابستگان آنان از رانت های حکومتی ، رعایت حرمت و کرامت انسان ها در سیاست های اقتصادی و حمایت روشمند و منطقی از تهیدستان – بدون ترویج حمایت های گداپرور – از اصلاحات اقتصادی امام علی (ع) بوده است که می تواند به عنوان الگوی اقتصادی در جامعه جهانی معرفی نماید که امروزه جامعه انسانی با سیاست های اقتصادی حکومت امام علی (ع) راه به رشد و شکوفایی خواهد برد.

/پ