تهدید آب ایران توسط اردوغان و طالبان

اقتصاددان :  هنوز لب‌های هیرمند در سیستان از بی‌آبی خشک است که خبر «حذف ایران از معادلۀ دجله و فرات» منتشر می‌شود. توافق آبی میان عراق و ترکیه در حالی بدون حضورِ ایران به امضا رسیده که غرب و جنوب غرب کشور به دلیل بی‌آبی ناشی از کاهشِ آب دجله و فرات به کانون وسیع توفان‌های گرد و غبار تبدیل شده است.

فقط ترکیه نیست که سیاست‌هایش حیاتِ ایران را تهدید می‌کند، طالبان هم با ساخت‌ سدهای جدید روی هیرمند، تأمین آب سد دوستی را نیز به شکل جدی تهدید می‌کند. سد دوستی بیش از ۵۰ درصد آب مشهد را تامین می‌کند و هم‌اکنون کمتر از۲۰ درصد مخزن آن پر است. سیاستی خارجی پویا که باید امنیت و منافع را تامین کند اینجا معنا می‌یابد. هجمۀ حیرت‌انگیز و هماهنگ همسایگان غربی و شرقی در معادلات آب‌های فرامزی این نگرانی را تقویت کرده که آیا ضعف دیپلماسی ایران در مواجهه با همسایگان سبب بروز چنین سیاستی شده است؟ برای پاسخ به این ابهام باید اتفاقات مرتبط با آب‌های مرزی در ایران طی سال‌های اخیر را مرور کرد.

جاه‌طلبی آبی ترکیه

دولتِ ترکیه با طرح‌های جاه‌طلبانه گاپ و داپ سعی دارد، فقر خود در حوزۀ انرژی و برخی ضعف‌های ژئوپلیتیکی را پوشش دهد. ایده‌‌ای که برخی تحلیل‌گران هیدروپلیتیک از آن با تروریسمِ آبی اسم می‌برند. طرح‌های ترکیه تمام همسایگانش را تحت تأثیر قرار داده است. از یک سو ایران و آب رودخانۀ ارس را هدف گرفته و از سوی دیگر مهار آب‌ دجله و فرات در بالادست عراق خود به خود سرزمین ایران را متأثر می‌کند.

«گاپ» یک پروژۀ توسعۀ چند بخشی شامل سدسازی گسترده در جنوب شرق آناتولی ترکیه است. این پروژه ۹ استان ترکیه را در بر می‌گیرد که در حوضۀ رودخانه‌های فرات و دجله قرار دارند.

«داپ» اما پروژۀ سدسازی در آناتولی شرقی است که بخش عمده آن روی حوضۀ ارس و کورا ساخته می‌شود. از جمله سدهای در حال ساخت در قالب پروژۀ داپ می‌توان به سدهای کاراکورت، سویلمز و نارین‌قلعه اشاره کرد. اجرای این پروژه به ‌طور مستقیم بر ایران، ارمنستان و “جمهوری آذربایجان: تأثیرگذار است.

«ترکیه با توجه به فقر انرژی‌های فسیلی به‌خصوص نفت و گاز به منظور استفاده حداکثری از منابع آبی دجله و فرات و استفاده از موقعیت هیدروپلیتیکی خود طی دهه‌های گذشته با محدود کردن میزان آب ورودی این رودها به عراق و سوریه، آنها را با مشکلاتِ عدیدۀ اجتماعی و اقتصادی مواجه کرده و تأثیرات سیاسی، امنیتی و زیست‌محیطی جدی بر وضعیت ارتباطات منطقه‌ای دولت‌های حوضه رودهای مذکور گذاشته است.»

روزهای آغازین اردیبهشت ۱۴۰۳ ، رجب طیب اردوغان بعد از ۱۲ سال با حضور در عراق و امضای تفاهم‌نامه‌ای با السودانی، نخست‌وزیر عراق سعی کرد، مشکل آبی خود با عراق را حل کند. موضوعی که به نظر می‌رسد در آینده، اعتراض در دو کشور سوریه و ایران را به دنبال داشته باشد. چراکه تنش آبی حاصل از پروژه‌های جاه‌طلبانه ترکیه علاوه بر عراق، سوریه را نیز به شدت متأثر می‌کند و در مرحلۀ بعد جنوب غرب و غرب ایران نیز از این سیاست آسیب جدی دیده و در آینده نیز آسیب خواهد دید.

پیش از این محمدجواد ظریف، وزیر سابق امور خارجه ایران چنین اتفاقی را در گفت‌وگویی رسانه‌ای پیش‌بینی کرده بود؛ «هر زمان عراقی‌ها به ما در مورد رودخانه‌های مرزی فشار می‌آوردند، ما دو حرف می‌زدیم. یکی، اینکه معاهده ۱۹۷۵ همه ‌چیز را مشخص کرده است. دوم اینکه ما و شما و سوریه مشترکاً از سیاست‌های آبی ترکیه متضرر هستیم پس به ‌شکل مشترک اقدام کنیم. اما همه کشورها سعی می‌کردند، مستقیم خودشان مشکل‌شان را حل کنند. کمااینکه عراق دارد این کار را می‌کند.»

اشاره ظریف به توافقنامه ۱۹۷۵ معروف به پیمان الجزایر است که در سال ۱۹۷۵(۱۳۵۳) در الجزیره میان عباسعلی خلعتبری و سعدون حمادی، وزیران خارجه وقت ایران و عراق امضا شد و مبنای حل اختلافات مرزی ایران و عراق قرار گرفت.

با این حال آنچه در مذاکره ترکیه و عراق بدون حضور ایران اهمیت دارد؛ اولویت داشتن منافع ملی بر ملاحظات دیگر در دیپلماسی جهانی است. اتفاقی که متأسفانه در ایران به شدت متأثر از سیاست‌های دیگری است که منافع ایران را کمتر در اولویت خود قرار می‌دهد و به جای ملاحظات و خلأهای ژئوپلیتیکی و هیدروپلیتیکی، مبنایی ایدئولوژیکی دارد.

توصیه خانم دکتر مهتاب خیاط فراهانی

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

ع