انتقادهای استاد حقوق جزا به نحوه رسیدگی به مفاسد اقتصادی

به گزارش اقتصاددان، علی صابری‌تولایی، استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) در برنامه تلویزیونی زاویه درباره آسیب‌شناسی صریح و واقع‌بینانه مبارزه با فساد، اظهار داشت: الگویی که من پیشنهاد می‌کنم، یک مقدمه علمی دارد. اولا باید تصویر روشنی از فساد داشته باشیم. پدیدارشناسی فساد به طور طبیعی ضروری است؛ قبل از این‌که ورود به چاره‌جویی پیدا کنیم. من برای پدیدارشناسی فساد، از علم جرم‌شناسی که بالاخره متکفل علت‌شناسی پدیده‌های مجرمانه است، کمک می‌گیرم.

وی افزود: شاخه‌ای از جرم‌شناسی تحت عنوان جرم‌شناسی یقه‌سفیدها که حدود ۴ دهه است پرداخت جدی به بزه کاری‌های خاص فسادی دارد، معتقد است که جرمین و بزه‌کاران فساد با سایر بزه‌کاران متفاوت هستند، بنابراین یک دسته‌بندی کلی دارد.

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) تصریح کرد: مهم‌ترین ویژگی این بزه‌کاران، ظرفیت بالای مجرمانه آنها است و این ظرفیت ناشی از یک خصیصه شخصیتی مهم است که به انطباق‌پذیری بالا از آن یاد می‌شود. مجرمین یقه‌سفید درجه بالایی از انطباق‌پذیری با آداب اجتماعی، عرف، قواعد و به خصوص قوانین رسمی دارند. این ویژگی مهم آنها است؛ برعکس بزه‌کاران عادی و خرد. این مهم‌ترین نکته‌ای است که باید در مورد جرم و فساد بدانیم.

صابری‌تولایی عنوان کرد: جرم فساد بیش از هر جرم دیگری با قانون پیوند دارد و نتیجه می‌گیرند که جرم فساد، جرم ساختار است. بزه‌کاری فساد، بزه‌کاری پیوندیافته با قدرت سیاسی است.

وی در پاسخ به این پرسش که قانون ابزار فساد می‌شود؟ متذکر شد: قانون هم ابزار فساد می‌شود و هم فساد اساسا خود قانون می‌سازد. هر آنچه که برای محترم شدن لازم است را مفسد اقتصادی دارد، دقیقا برعکس دله‌دزد. دله‌دزد نه مثل مردم لباس می‌پوشد و نه ادبیاتی مثل سایر مردم دارد و احترامی هم نزد مردم ندارد. موادفروش نزد مردم احترام ندارد. اما مجرم یقه‌سفید و مفسد اقتصادی دقیقا این ویژگی را دارد که هم‌رنگ بقیه است و تمام ویژگی‌هایی که یک فرد را محترم می‌کند، در جامعه دارد. برای مثال، در جامعه مجرم یقه‌سفید عبادات خود را برجای می‌آورد، در محافل مذهبی به راحتی شرکت می‌کند. یک دوست هیاتی مذهبی پروپاقرص داردو همیشه تسبیح به دست دارد و هر آنچه که لازم است برای احترام به دست آوردن، او دارد.

سه سختی مبارزه با فساد

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) گفت: با این مقدمه، مبارزه با مفاسد با سه سختی همراه است؛ اول این‌که افکارعمومی به سختی با این مبارزه همراهی می‌کند؛ به علت این‌که طرف مبارزه شما یک شخص ظاهرا محترم است. یک فردی است که تمام شاخصه‌های یک شخص محترم در جامعه را دارد، جایگاه اجتماعی بسیار بالایی دارد. برای مثال، فردی است که به او رای داده‌ایم و یا با او رابطه عاطفی بالایی داشتیم.

صابری تولایی افزود: دوم این‌که مبارزه با مفاسد با مقاومت سیاسی همراه است، زیرا مجرم فساد در پیوند با قدرت است.

وی تصریح کرد: سوم این‌که برای مبارزه با فساد ما قانون نداریم؛ اتفاقا باید با قانون مبارزه کرد، چون فساد قانون ایجاد کرده و خود را با تمام قوانین منطبق کرده است. خیلی اگر تخفیف داشته باشد و انصاف داشته باشد، قانون را دور زده یا از خلاءهای قانونی استفاده کرده است.

چهار ویژگی مهم مبارزه با فساد

صابری‌تولایی همچنین گفت: معتقدم برنامه مبارزه با فساد، چهار ویژگی مهم را باید داشته باشد؛ اول این‌که باید از عزم سیاسی صادقانه شروع شود، چون فساد جرم قدرت است، قدرت باید عزم جدی برای مبارزه با آن داشته باشد. تا زمانی که قدرت عزمی ندارد و به این نتیجه نرسیده که با فساد مبارزه کند، هیچ اتفاقی نمی‌افتد. صادقانه بودن این عزم با بی‌طرفی روشن می‌شود. هیچ انتصابی به هیچ حزب سیاسی و هیچ دعوا و زد و خورد و مناقشه سیاسی نباید داشته باشد. مجری مبارزه با فساد لااقل در نظر مردم باید بی‌طرف باشد. هیچ انتصابی به هیچ حزب سیاسی نداشته باشد. من هیچ وقت نمی‌توانم یک رقیب انتخاباتی را مجری مبارزه با فساد بدانم. هیچ‌وقت نمی‌توانم یک حزب را که دعواها و مناقشات سیاسی دارد را مجری مبارزه با فساد بدانم، زیرا اگر عزم صادقانه وجود داشته باشد، هیچ‌گاه این عزم صادقانه نخواهد بود و بلافاصله متهم به مجادله و زد و خورد سیاسی و انتقام‌گیری و تسویه‌حساب می‌شود. این شرط اول یک پروژه سالم مبارزه با فساد است.

وی افزود: دوم این‌که هر پروژه مبارزه با فساد باید نظریه داشته باشد و نیاز به دانش دارد. مهم‌تر از همه، نظریه حکمرانی داشته باشد.

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) تصریح کرد: سوم این‌که پروژه مبارزه با فساد باید راهبرد داشته باشد. مهم‌ترین راهبرد، راهبرد پیشگیرانه است. به نظر می‌رسد دو اهرم شفافیت و افشاگری (نظارت مدنی و اجتماعی) برای راهبرد پیشگیری لازم است. البته من معتقدم به شفافیت خیلی نمی‌شود امیدوار بود و باید به نظارت اجتماعی، ولو این‌که نام آن افشاگری گذاشته شود، امیدوار باشیم.

صابری‌تولایی متذکر شد: همچنین راهبرد پسینی باید وجود داشته باشد؛ در مرحله محاکمه و دادرسی و مواجهه قانونی با فساد. باید یک برنامه جدی و دقیق وجود داشته باشد. برنامه دادرسی باید اعتمادساز باشد و تکلیف خود را با قانونی بودن فساد حل کند. مجری پروژه مبارزه با فساد هیچ‌گاه نمی‌تواند بگوید من همه قوانین را می‌خواهم اجرا کنم و مبارزه با فساد هم داشته باشم. مبارزه با فساد نمی‌تواند در چارچوب قانون محقق شود. دادرسی نیز باید عادلانه باشد؛ در غیر این صورت اعتمادساز نخواهد بود.

وی یادآور شد: چهارم این‌که نیروی انسانی مناسب برای مبارزه با فساد لازم است. اقلا در محاکم و در دادرسی نیروی انسانی مناسبی باید در خط مقدم مبارزه با فساد بایستد.

درد را نپذیرفتیم

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) در ادام با بیان این‌که مشکل مهم در مبارزه با فساد این است که درد را هنوز نپذیرفتیم، بنابراین عزمی هم پیدا نمی‌کنیم، گفت: نگاه نظام رسمی ما به فساد این است که یک سیستم و ساختاری داریم و کشور گل و بلبل است؛ حالا پاشنه کفش‌مان آلوده شد و آب می‌کشیم تا آلودگی‌اش از بین رود. این در حالی است که باید صورت مساله و تصویر را به خوبی بفهمیم. وقتی خوب بفهمیم، می‌بینیم اولا پاشنه کفش آلوده نشده و ما تا گردن در فساد فرو رفته‌ایم. این مساله کوچکی نیست؛ شاخص‌های زیادی وجود دارد که این موضوع را می‌تواند به ما بگوید.

صابری‌تولایی افزود: تا هر جا که فکر کنیم، فساد رسوخ کرده است؛ برای مثال، فقط کارمند دفتر یک شعبه دادگستری آلوده به فساد نیست. در دفاتر امام‌جمعه بعضا پرونده‌هایی مطرح شده است. تا بیخ گوش رییس‌جمهور و رییس قوه‌قضاییه مساله فساد پیش رفته است. ولی باید بپذیریم که تا گردن در فساد فرو رفته‌ایم. وقتی مساله را بپذیریم، می‌توانیم برای مبارزه تصمیم بگیریم.

وی تصریح کرد: بر این اساس، دلیل اولیه‌ای که عزم مبارزه با فساد ایجاد نمی‌شود، این است که ما هنوز مشکل را نه فهمیدم و نه پذیرفتیم. تصور می‌کنیم یکی از صدها مشکلاتی است که در کشور داریم. ما به دلیل این‌که نفهمیدیم برای مثال یک دل‌درد ساده نیست، بلکه یک ویروس وحشتناک است، مبارزه با فساد اولویت‌مان نشده است. ما اولویت‌های دیگری مثل آبروی نظام داریم.

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) عنوان کرد: مساله ما این نیست که خلاء قانونی برای مبارزه با فساد داریم یا خیر، مشکل ما خود صراحت قانون است. اکثر فسادها مستند به قانون است و پشت بند آن قانون وجود دارد. ما باید با قانون مواجه شویم.

صابری تولایی ادامه داد: براساس متن استجازه، اجازه خیلی از خطاهایی که الان دارند مرتکب می‌شوند و دوره قبل می‌شدند، در استجازه نیست. برای مثال، وضعیت متهم این‌گونه باشد که از حداقل حقوق دفاعی محروم شود. اما در استجازه مطابق قوانین آمده است. قوانین اصلا یک چنین اجازه‌ای را نداده است. کسی که الان محاکمه می‌شود، شرعا و قانونا متهم است. خروجی محاکمه یا بی‌گناهی یا محکومیت است. ولی صداوسیما در حین محاکمه، یک متهم را محکوم نشان می‌دهد و آبروی او را کاملا می‌برد. قاضی به او توپ و تشر می‌زند، متهم هنوز کسی است که گناهکاری‌اش اثبات نشده است.

وی افزود: ما از استجازه خیلی فراتر رفته‌ایم؛ استجازه اصلا اجازه انتشار در تلویزیون نداده است؛ گفته علنی باشد. علنی بودن این است که اگر در دادگاه چند نفر را خواستند، بروند؛ نه این‌که ۷۰ میلیون نفر تصاویر او را ببینند و اگر فردا بی‌گناهی او اثبات شد، دیگر نتوانید ماجرا را جمع کنید. این پروسه‌ای که مبتنی بر سوءاستفاده از استجازه است، نتیجه‌اش می‌شود خودبه‌خود محکوم شدن فرد قبل از این‌که محاکمه‌ای صورت گیرد. احتمال دارد فرد بی‌گناه باشد.

وی متذکر شد: من از ریاست قوه‌قضاییه می‌پرسم اگر فرد تبرئه شود، می‌توانید جواب زن و بچه او باشید؛ کسی که این‌قدر هجمه علیه او شده است.

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) یادآور شد: راهبرد مبارزه با فساد در دوره‌های قبلی مشکل داشته و در این دوره نیز مشکل دارد که البته از دوره قبلی به خاطر سوءاستفاده از استجازه به ارث برده است. مبارزه با فساد قاضی متخصص و نیروی پای کار می‌خواهد.

به بهانه تحریم دست مفسدین را باز گذاشتیم

صابری‌تولایی همچنین گفت: ما به بهانه تحریم، سه دهه است که دست مفسدین را باز گذاشته‌ایم و بی‌افسار می‌تازند. بهانه بزرگ‌تر این بود که اجازه دهیم برای توسعه، این گروه کار کنند.

وی افزود: این بهایی است که به بهانه توسعه می‌دهیم و این‌که مبارزه با فساد با توسعه تضاد دارد و باید اجازه دهیم کمی از قِبَل آن بدزدند.

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام‌صادق(ع) تصریح کرد: ما خیلی وقت است که به بهانه توسعه، دست مفسدین را باز گذاشته‌ایم. اتفاقا در فرمان ۸ ماده‌ای به سران قوا برای مبارزه با مفاسد اقتصادی بود که مبارزه با فساد لازمه توسعه است.

صابری‌تولایی عنوان کرد: توسعه افسارگسیخته منجر به افزایش نابرابری‌ها، تضاد اجتماعی و تعمیق شکاف اجتماعی می‌شود. تعمیق شکاف اجتماعی نیز منجر به اتفاقی می‌شود که در دی‌ماه ۹۶ افتاد. ناامنی و بزه‌کاری، همه این‌ها را به سیلی تبدیل می‌کند که نه از ماه نشان می‌ماند و نه از ماه‌نشان. یعنی هم توسعه را از بین می‌برد و هم کل کشور را. اگر بخواهیم آن‌گونه برویم، دی‌ماه ۹۶ از آنچه در آینه می‌بینیم، به ما نزدیک‌تر است.

وی خاطرنشان کرد: همین طور کسی که به بهانه تحریم دزدی و فساد می‌کند، کمکی به شما نخواهد کرد. بعد از دور زدن تحریم، شما را هم دور می‌زند و کار او دور دور می‌شود.