نگاهی حقوقی به ۷سال دیپلماسی اقتصادی

برجام، دفع خطر بود، نه گشایش اقتصادی

عسکری راد، حقوقدان ایرانی، بر این باور است که مشکلات اقتصادی کشور ما عمدتاً ناشی از ناکارآمدی داخلی است و ما به نحو مطلوب عمل نمی کنیم و تحریم های یک جانبه آمریکا علیه ایران، نقش اساسی در بروز مشکلات اقتصادی ما ندارد.

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، توافق نامه ای بین ایران و شش قدرت بزرگ دنیا بود و در این میان، دو کشور محوری این توافق، ایران و ایالات متحده آمریکا بودند و کشورهای بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین، در این حوزه به نوعی دنباله رو و غیر اصلی بودند. با خروج یک جانبه آمریکا از این توافق و تلاش همه جانبه آمریکا برای مقابله با ایران، وضعیت پیچیده، ای ایجاد شده و در مجموع ایران در قبال امتیازاتی که داد و برخی امتیازات را کسب کرد اما در دراز مدت، عادی سازی روابط اقتصادی ایران با سایر کشورها در چارچوب برجام محقق نشد.

به گزارش اقتصاددان به نقل از بازار :در روزهای اخیر، دولت آمریکا با رفتاری یک جانبه گرایانه و بدون جلب نظر متحدانش، تصور می کرد که می تواند با استفاده از سازوکار برجام، تحریم های بین المللی را علیه ایران برگرداند ولی در عمل ناکام ماند. دکتر حسین عسکری راد -حقوقدان ایرانی – وضعیت این توافق و چشم انداز اجرای آن در آینده و علت ناکامی ایران از امتیازات اقتصادی این توافق نامه، مورد کند و کاو قرار گرفته است.

حدود پنج سال است که اجرای توافق هسته ای شروع شده و در عمل، این توافق به مشکلاتی برخورد کرده است. در این هفته هم دولت آمریکا اعلام کرد که تحریم های سازمان ملل در قالب مکانیسم ماشه برقرار شود ولی سازمان ملل خواسته آمریکا را اجرا نکرد. به نظر جنابعالی، چرا این توافق دچار چنین مشکلاتی شد؟
آمریکا، خودش را قَدر قدرت دنیا می داند. بر حسب شرایطی که که در جنگ جهانی دوم ایجاد شد آمریکا قدرت اول دنیا از نظر اقتصادی، سیاسی و همین طور نظامی تا حدودی، بوده و هنوز آمریکا، توهم یک جانبه گرایی و قَدر قدرتی را دارد. در حالی که الان شرایط بین المللی، تغییر کرده و  دنیا، هم از نظر اقتصادی، هم از نظر نظامی و هم جامعه مدنی جهانی، تغییر کرده است.

امروزه اقتصاد کشور چین، به شدت قادر به رقابت با آمریکا بوده و اروپایی ها که هم پیمانان استراتژیک آمریکا بودند، به این نتیجه رسیده اند که آمریکا بیش از آن که توانایی واقعی از نظر حقوقی، اقتصادی و سیاسی داشته باشد و بخواهد مسائل دنیا را حل کند، بیش تر به روش های قلدر مآبی متوسل می شود که در شأن قدرت اول دنیا نیست.

به همین دلیل، دیگر ما به راحتی می توانیم بگوییم که آمریکا، قدرت اول دنیا نیست. در رابطه با برجام، می توان گفت که برجام یک قرارداد چند جانبه بود و البته قرارداد اجرایی. برجام، به صورت معاهده نبود که نیاز به تصویب قوای مقننه کشورها داشته باشد و نه در آمریکا، به کنگره احاله شد و نه در ایران، فرآیند قانونگذاری در مجلس طی شد و در سایر کشورهای عضو برجام نیز، چنین فرآیندی طی نشد.

بنابراین، برجام یک کنوانسیون یا عهدنامه چند جانبه بین المللی محسوب نمی شود بلکه یک راهکار اجرایی برای حل برخی از مشکلات بین المللی و به ویژه هسته ای بود. ایران، محور توافق نامه بود و تعهداتی را در قبال پادمان (سیستم بازرسی) آژانس بین المللی انرژی اتمی به عهده گرفت. بر حسب گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی هم، ایران تا به حال به تعهدات خودش عمل کرده و بنابراین تخلفی از ناحیه ایران رخ نداده است.

آنچه که اتفاق افتاده این بوده که آمریکا به نحو یک جانبه از این توافق خارج شده و به موجب اصول مسلم حقوق،   یک کشور که از قرارداد خارج می شود دیگر نمی تواند از مزایای آن قرارداد استفاده کند یعنی یک کشور عضو باید به تعهداتش پایبند باشد تا بتواند از امتیازاتی که یک قرارداد بین المللی پیش بینی کرده، استفاده کند. آمریکا به طور رسمی، علنی و عملی از برجام خارج شد و بنابراین  نمیتواند از امتیازات برجام استفاده کند.

هنوز آمریکا، توهم یک جانبه گرایی و قَدر قدرتی را دارد. در حالی که الان شرایط بین المللی، تغییر کرده و  دنیا، هم از نظر اقتصادی، هم از نظر نظامی و هم جامعه مدنی جهانی، تغییر کرده است

در آمریکا توافق هسته ای و برجام، از طرف شخص اوباما به عنوان رئیس جمهور انجام شد ولی در مجلس ایران رای گیری شد و حتی انتقاد می شد و می شود که آقای علی لاریجانی به عنوان رئیس مجلس، کار بررسی و تصویب مجلس را در مدت یک ربع ساعت انجام داد. آیا با این حال شما اعتقاد دارید که برجام به قانون تبدیل نشده؟
در ایران هم فرآیند قانون شدن را طی نکرد. به موجب ماده ۹ قانون مدنی ایران، تمام کنوانسیون ها و عهدنامه های بین المللی به منظور این که برای دولت و برای مملکت ایران الزام آور باشند، باید فرآیند تقنین و قانونگذاری را طی کنند یعنی باید دولت، آن را در قالب یک لایحه به مجلس بفرستد، نمایندگان موافق و مخالفت صحبت کنند، کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی درباره آن هاکار کارشناسی انجام بدهد و بعد در مجلس تصویب شود.

چنین فرآیندی در مورد برجام، در مجلس شورای اسلامی طی نشد. وزارت امور خارجه و دولت، یک گزارش به مجلس ارائه کردند و اظهار نظرهایی مطرح شد ولی معنای آن، فرآیند تقنین نیست. چون مجلس طبق قانون اساسی، حق دارد در مورد همه امور مداخله و سوال کند و همچنین نظارت کند.

مجلس، در این موضوع، بیش تر از جنبه نظارت وارد برجام شد وگرنه فرآیند قانونگذاری، در مجلس ایران و قوه مقننه ایران نیز، طی نشد. بعد از این که مجلس هم، اظهار نظر کرد، به شورای نگهبان برای تایید ارجاع نشد و در «روزنامه رسمی» منتشر نشد یعنی در مورد برجام، هیچکدام از تشریفات و فرآیند قانونگذاری در ایران طی نشد و در آمریکا هم طی نشد. در آمریکا، آقای اوباما به عنوان رئیس دولت امضا کرد و در ایران هم، وزیر امور خارجه با اختیاری که از طرف حکومت ایران داشت، برجام را اجرا کرد.

به خاطر نظارت هایی که فِدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) بر گردش پول در دنیا دارد، کار را مشکل کرده است. بر این اساس، کشورهای اروپایی عضو برجام، راهکار اینستکس را طراحی کردند تا مبلادت تجاری انجام شود

ترامپ به عنوان رئیس جمهوری فعلی آمریکا، ایالات متحده را از این توافق بیرون بُرد و الان چند سال از شروع اجرای این توافق می گذرد. آیا حقوقدان های ایرانی، به خوبی توضیح ندادند که این توافق، توافقی است که هر لحظه امکان دارد اعضا از آن خارج شوند و در نتیجه دست ایران خالی بماند. آیا حقوقدانان در این زمینه هشدار دادند یا نه؟
به نظر من، دست ایران خالی نشده و ایران الان دست بالا را در برجام دارد. اگر به غیر از این بود تحریم های سازمان ملل، اِعمال می شد. الان تحریم هایی که علیه ایران، اِعمال می شود تحریم های یک جانبه آمریکا است.

به هر حال، در چارچوب برجام، ایران از غنی سازی ۲۰ درصدی صرف نظر کرد ولی از آن طرف و در ازای این کار قرار بود عادی سازی روابط اقتصادی تحقق پیدا کند. این عادی سازی اتفاق نیفتاده یعنی اقتصاد ایران به حالت عادی برنگشته است.
درست است و اقتصاد ایران به طور کامل به حالت عادی برنگشته و علت هم، اِشکالات اجرایی است. چون هر پولی که می خواهد در دنیا جا به جا شود در دو محل، باید ردّ پا بر جا بگذارد که یک محل در لندن است و یک محل هم در سیستم بانکی آمریکا است.

به خاطر نظارت هایی که فِدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) بر گردش پول در دنیا دارد، کار را مشکل کرده است. بر این اساس، کشورهای اروپایی عضو برجام، راهکار اینستکس (سازوکار مالی حمایت از مبادلات تجاری) را طراحی کردند تا مبادلات تجاری انجام شود.

آنچه که اهمیت دارد آثار و فرآیندهای سیاسی است که برجام برای ما داشت. ما قبلاً در جایگاهی قرار داشتیم که تحریم های بین المللی، داشت جامعه ما را خفه می کرد و تمام کشورها، از تحریم ها حمایت می کردند و مکلف بودند حمایت کنند ولی الان چنین تکلیفی ندارند. ما الان مشکلاتی که داریم، بیش تر مشکلات اجرایی است و مانع بهره مندی ایران از امتیازات برجام شده وگرنه از نظر حقوقی، حقوق ما بر سر جایش است.

یک بحث دیگر وجود دارد و آمریکا الان می گوید درست است که عضو برجام نیستم ولی عضو شورای امنیت هستم و حق دارم به عنوان عضو شورای امنیت درخواست کنم تحریم های تسلیحاتی علیه ایران استمرار پیدا کند. آمریکا می گوید با صرف درخواست من، این تحریم ها اِعمال می شود و کسی هم نمی تواند جلو آن را بگیرد. البته راهکار حل و فصل در برجام پیش بینی شده و اگر ادعایی برای نقض برجام وجود داشته باشد، کشور مدعی باید درخواست خود را به کمیسیونی که تشکیل آن در برجام پیش بینی شده، بدهد.

الان که آمریکا خارج از توافق هسته ای است، نمی تواند از طریق کمیسیون مشترک برجام که اعضای برجام عضو آن هستند، درخواست بررسی نقض و در نهایت درخواست اِعمال تحریم علیه ایران را ارائه کند.
بله؛ آمریکا از این طریق نمی تواند اقدام کند و به همین دلیل، آمریکا می گوید به دلیل عضویت در شورای امنیت می توانم چنین درخواستی بدهم. با توجه به این که اعضای شورای امنیت از موضع آمریکا حمایت نکردند، آمریکا در این زمینه هم موفق نشد.

الان آمریکا با همان توهم قَدر قدرتی و اَبر قدرتی خودش در دنیا، می گوید من این تحریم ها را اعلام می کنم و هر دولتی بخواهد این تحریم ها را اجرا نکند، من آن دولت را نیز تحریم می کنم. با توجه به این که آمریکا، خودش را در مقابل کُل جامعه جهانی قرار می دهد، این سیاست، یک سیاست ناموفق و از نظر حقوقی، ناپایدار و بدون پشتوانه علمی و حقوقی خواهد بود.

بنابراین، برجام به نفع ایران بوده است. اگر چه برجام، امتیازات ملموس و زیادی برای ما تا به حال نداشته است که بتوانیم آنها را نشان بدهیم ولی خطرات زیادی را از سَرِ کشور ما دور کرده است که ما باید به این موضوع مهم توجه کنیم.

بنابراین، برجام به نفع ایران بوده است. اگر چه برجام، امتیازات ملموس و زیادی برای ما تا به حال نداشته است که بتوانیم آنها را نشان بدهیم ولی خطرات زیادی را از سَرِ کشور ما دور کرده است که ما باید به این موضوع مهم توجه کنیم

پس شما اعتقاد دارید چون برجام، خطرات را دفع کرده، قابل دفاع است هر چند عادی سازی اقتصادی تحقق پیدا نکند.
عادی سازی روابط، یک جاده دو طرفه است. بالاخره در آن زمینه، باید تلاش های دیپلماتیک استمرار داشته باشد. درست است که سازمان ملل، تحریم های علیه ایران را برداشته است ولی عادی سازی روابط، حتی قبل از برجام هم نداشتیم.

ایران در قالب توافق هسته ای، محدودیت در خرید و فروش سلاح های نظامی را تا سال  ۱۳۹۹ (۲۰۲۰ میلادی) پذیرفت. اما مجاز است و می تواند از ۲۷ مهر ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) اقدام به خرید و فروش سلاح های نظامی و متعارف کند. آیا آمریکا خارج از سازوکارهای سازمان ملل، می تواند با استفاده از امکانات و قابلیت هایی که دارد جلو خرید و فروش ایران را بگیرد؟
ممکن است کشورهایی که تابع سیاست های آمریکا هستند از اقدام آمریکا در این زمینه پیروی کنند ولی کشورهای مستقل و قدرتمند، از این سیاست آمریکا تبعیت نمی کنند. کشور چین، برخورد تندی علیه آمریکا داشت و کشورهای اروپایی عضو برجام، بیاینه صادر کرده و یک جانبه گرایی آمریکا را نپذیرفتند.

آقای روحانی در ماه های اخیر مانور زیادی داد که با فرارسیدن زمان رفع محدودیت ها، ایران می تواند در چارچوب برجام، خرید و فروش سلاح های نظامی را انجام بدهد. اگر ایران بتواند تسلیحات نظامی بفروشد بالاخره درآمد کسب می کند ولی آیا کشورهای دیگر حاضر می شوند از ایران، سلاح خرید کنند؟
اگر برجام هم نبود، ما مثلاً به آلمان و فرانسه، اسلحه صادر نمی کردیم و باز هم ما با کشورهای منطقه معامله می کردیم. به طور طبیعی، ایران همچنان این سیاست را اِعمال خواهد کرد و از نظر اصولی، ایران می تواند تسلیحات صادر کند یا بخرد و با کشورهایی مثل روسیه و هند، می توانیم معامله کنیم و آمریکا قادر به جلوگیری از این کار نخواهد بود.

ما توان صدور تسلیحات به برخی کشورهای منطقه را هم داریم و آمریکا نمی تواند جلو آنها را نیز بگیرد. به نظر من روند، روند مطلوبی است و ما موقعیت استراتژیک و توانمندی های زیادی قبل از برجام هم داشته ایم و این موقعیت، نوع مناسبات ما را با کشورهای دیگر سازمان داده است.

 سازوکار معروف به اینستکس که اروپایی های عضو برجام ایجاد کردند فعالیت چشمگیری نداشته است. در همین وضعیت فعلی، آیا ایران می تواند از این مکانیسم استفاده  کند و این مکانیسم و صندوق، خاصیت و مزیتی برای ایران داشته باشد؟
ایران، دیپلماسی بسیار قوی ای دارد و در کوتاه مدت موفق خواهد این مسیر اینستکس را فعال کند و مشکلات خودش را در حد فروش نفت و سایر محصولات حل کند. ما الان فقط مشکل تحریم را نداریم و مشکل ویروس کرونا هم وجود دارد و کرونا دنیا را تحت تاثیر قرار داده است.

ما مشکل ناکارآمدی های داخلی را هم داریم. اگر این مشکلات حل شود، تحریم های آمریکا نمی تواند خیلی موثر باشد ولی تحریم ها، قطعاً تاثیر محدودی دارد.

درست است که منافع زیادی، با اجرای برجام به دست نیاورده ایم ولی خطرات بسیار بزرگی را از سَرِ راه خودمان برداشته ایم. ما باید به یاد بیاوریم که قبل از برجام، می خواستند ما را به فصل هفتم منشور ملل متحد ببرند و در آنجا سازوکارهای بسیار جدی و خطرناک با ضمانت اجرایی جدی علیه کشور ما وجود داشت

آقای روحانی رئیس جمهور در جلسه هیات دولت در روز یک شنبه ۳۰ شهریور امسال، تاکید کردند که ایران در زمینه اقتصادی، شاهد اقدام خاصی از سوی کشورهای عضو نبوده و اگر کشورهای دیگر عضو برجام به تعهدات خود به طور کامل عمل کنند ایران هم به تعهدات خود باز می گردد. به نظر شما، آیا در موقعیت فعلی ممکن است که ما وضعیت بهتری در قبال اجرای برجام پیدا کنیم؟
به نظر من، بله. درست است که منافع زیادی، با اجرای برجام به دست نیاورده ایم ولی خطرات بسیار بزرگی را از سَرِ راه خودمان برداشته ایم. ما باید به یاد بیاوریم که قبل از برجام، می خواستند ما را به فصل هفتم منشور ملل متحد ببرند و در آنجا سازوکارهای بسیار جدی و خطرناک با ضمانت اجرایی جدی علیه کشور ما وجود داشت.

اگر کار به آنجا می کشید، می توانستند ایران را به مرحله نفت در مقابل غذا و دارو، بکشانند. ما آن تحریم ها را شکستیم و تا کنون هم اقتصادمان را اداره کرده ایم. من فکر می کنم بخش زیادی از نابسامانی های اقتصادی که الان وجود دارد، ناشی از فساد داخل دستگاه های اجرایی کشور و ناکارآمدی مدیریتی است. شاید ۲۰ درصد از مشکلات ما مربوط به تحریم های آمریکا باشد و بقیه مشکلات مربوط به مشکلات داخلی است.

البته صحبت های رئیس جمهور، همیشه یک بُعد بین المللی دارد و حرفی که رئیس جمهور یک مملکت می زند لزوماً همه واقعیت نیست. به هر حال، طبیعی است که  آقای روحانی، باید از کشورهای عضو برجام و کشورهای اروپایی گلایه داشته باشد. قطعاً، رئیس جمهور ما نمی تواند از آن کشورها تعریف کند و بگوید بله، شما خیلی خوب بودید و همراهی کردید.

بر این اساس، رئیس جمهور باید گلایه خودش را با زبان دیپلماتیک اعلام کند ولی واقعیت این است که همه مشکلات ما ناشی از تحریم نیست و بخش زیادی به ناکارآمدی و فساد سیستم داخلی ما برمی گردد.

ع