فرصتی برای مدیریت منابع و حفاظت از محیط‌زیست

دکترفاطمه پاسبان_عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی

بازار دست‌اول و دوم، مکان‌هایی برای فروش کالا و محصول است که هر کدام مشتریان خودش را دارد. در بازار دست‌اول، کالای نو و استفاده‌نشده عرضه شده و در بازار دست‌دوم یا استوک کالاهایی عرضه می‌شود که حداقل یک‌بار استفاده شده باشد. در شرایط کنونی جهان، تجارت کالاهای دست‌دوم سرعت گرفته تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تجارت این کالاها در آینده از دست اول پیشی بگیرد. خرید کالای دست‌دوم از نظر اقتصادی به سود خریدار است؛ چراکه هزینه کمتری می‌پردازد. در کنار مزیت قیمت­‌گذاری ارزان، محصولات بسیار متنوعی از مارک‌ها و برندهای مختلف در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. از مزایای دیگر بازار دست‌دوم می‌توان به مواردی همچون ایجاد درآمد برای فرد از طریق فروش کالای دست‌دوم به جای دور‌انداختن آن، کاهش تولید زباله، کاهش استفاده از نهاده‌ها، عوامل تولید و سرمایه و صرفه‌جویی آنها برای تولید کالای دست‌اول مشابه و تخصیص این منابع برای تولید کالاهای مورد نیاز دیگر، حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌­ای ناشی از فعالیت‌های مستقیم و غیرمستقیم تولید کالاهای دست‌اول، فراهم‌سازی‌ امکان پس‌انداز برای خانواده با صرفه­‌جویی در هزینه خرید و ایجاد شغل و درآمد برای فروشندگان کالای دست‌دوم اشاره کرد.
بازار دست‌دوم معایبی نیز دارد که می‌توان به کیفیت پایین کالا (البته گاهی ممکن است کیفیت کالای دست‌دوم بهتر از کالای دست‌اول جدید مشابه باشد)، دوام کمتر، نداشتن گارانتی و خدمات پس از فروش، قیمت‌گذاری نامتناسب براساس خصوصیات کالا و کلاهبرداری اشاره کرد که ضرورت نظارت و کنترل و وضع قوانین مناسب برای بازار دست‌دوم را به‌منظور حمایت از حقوق مصرف‌کننده و فروشنده، دوچندان می‌سازد.
بازار دست‌دوم در جهان از رونق زیادی برخوردار است. معرفی شیوه‌های جدید تجاری و بازرگانی، رفتار مصرف‌کنندگان نسل­‌های جدید و توسعه رسانه‌های اجتماعی، اینترنت و حفاظت از محیط‌زیست منجر به افزایش تدریجی بازار کالاهای دست‌دوم به‌ویژه در ۴۰سال گذشته شده است، به‌طوری که هم‌اکنون خرید کالا از بازارهای دست‌دوم به پدیده‌ای جهانی با ارزش میلیاردها دلار تبدیل شده است. به‌عنوان مثال، انتظار می‌رود فروش جهانی پوشاک، کفش و لوازم جانبی لباس دست‌دوم از ۲۴میلیارد دلار در سال۲۰۱۸ به ۵۱میلیارد دلار در سال۲۰۲۳ افزایش یابد.
نکته قابل توجه آن است که بازار دست‌دوم کالاهای لوکس نیز در جهان رونق دارد و بین ۷تا ۹درصد سهم بازار کالاهای دست‌دوم مربوط به کالاهای لوکس است. ۲۵میلیارد یورو ارزش بازار لوکس دست‌دوم در سال۲۰۲۰ بوده که پیش‌بینی می‌شود به ۳۶میلیارد یورو در سال۲۰۲۱ برسد. متوسط ​​نرخ رشد سالانه بازار لوکس دست‌دوم حدود ۱۲درصد است. (منبع BCG)
آمارها حاکی از آن است که بازار دست‌دوم رو به رشد است و وجود بازار دست‌دوم به‌معنای فقر و یا ناتوانی مالی برای خرید دست‌اول کالاها نیست بلکه توجه به مدیریت هزینه، پس‌انداز و سرمایه‌­گذاری، توجه به محیط‌زیست و صیانت از آن، خرید و فروش آنلاین و مجازی و کمک به دیگران است و این بازار در همه کشورها و به‌خصوص کشورهای پیشرفته رونق دارد. طبق آمار، ۳۰درصد از مردم فرانسه یک لباس دست‌دوم در سال۲۰۱۸ و ۳۲درصد در سال۲۰۱۹ خریداری کرده‌اند. ۶۰درصد مردم فرانسه محصولات دست‌دوم را خریداری می‌کنند و بسیاری از کمک‌های انسان‌دوستانه و خیرخواهانه از طریق این بازارها تهیه شده است.
در ایران نیز بازار دست‌دوم از قدیم رواج داشته و قبل از شکل‌‌ریزی شیوه‌های نوین بازاریابی و فروش محصول به‌خصوص فروش‌های مجازی و اینترنتی به روش‌های مختلف انجام می­‌شد که یکی از آنها سمساری‌­هاست که به خرید و فروش انواع لوازم منزل و خانه، عتیقه و کالاهای قدیمی و زیر‌خاکی مشغولند. شاید به‌دلیل اینکه آمار و اطلاعاتی از حجم تقاضای بازارهای دست‌دوم در اختیار نبود، رونق این بازارها با توجه به جمعیت زمان خودش مورد توجه نبود اما امروزه به‌دلیل وجود اینترنت، شبکه‌های فروش اینترنتی آنلاین شکل گرفته و بیشتر در معرض دید قرار گرفته‌اند. از طرفی دیگر به‌دلیل شرایط اقتصادی کشور همانند تحریم (کاهش واردات) و افزایش نرخ ارز(افزایش قیمت کالاهای وارداتی) و تورم شتابنده، مصرف‌کننده را برای تامین نیاز به سمت بازار دست‌دوم رهنمون ساخته تا هم با فروش کالای دست‌دوم درآمدی کسب کرده و هم خرید کالاهای مورد نیاز خودش را تامین کند. به‌نظر می‌رسد  که در شرایط تحریم و افزایش نرخ ارز، رونق بازار دست‌دوم با توجه به قدرت خرید پایین مردم به‌خصوص هفت دهک درآمدی و افزایش مداوم قیمت‌ها اتفاق افتاده باشد و این رونق درخصوص کالاهای با‌دوام همانند لوازم خانگی و برقی، لباس و پوشاک که نیازهای اولیه یک زندگی معمولی را تامین می‌کند، بیشتر به‌چشم می‌خورد. در این میان شیوع ویروس کووید-۱۹ هم باعث تغییر در روش و سبک زندگی و به‌خصوص آموزش و کار شده، رونق بازار دست‌دوم تبلت، موبایل، کامپیوتر، لپ­‌تاپ و لوازم جانبی مرتبط با آنها را شدت بخشیده است. به‌نظر می‌رسد که درصورت ادامه بیماری کووید-۱۹ بازار دست‌دوم تجهیزات پزشکی (همانند کپسول اکسیژن) نیز رونق یابد. اما اینکه این رونق یک فرصت است یا تهدید بایستی به همه ابعاد اقتصادی و اجتماعی آن توجه کرد.
از منظر اقتصادی ضرورت دارد با قوانین شفاف، نظارت و کنترل بر بازار دست‌دوم، حقوق مصرف‌کننده و فروشنده تامین شده و قیمت‌گذاری عادلانه باشد. از طرف دیگر شرایط تورمی به‌گونه‌­ای نباشد که فروش بازار دست اول به رکود بینجامد و تولید داخلی را به خطر بیندازد؛ به‌عبارتی فرصت برای هر دو بازار برای جذب مشتری فراهم باشد. از منظر اجتماعی هم سرخوردگی برای مصرف‌کنندگان و خریداران کالای دست‌دوم به‌وجود نیاید. به‌عبارتی حضور در بازار دست‌دوم برای مصرف‌کننده با انتخاب آگاهانه برای مدیریت هزینه، پس‌انداز و سرمایه‌­گذاری و کمک به محیط‌زیست و منابع طبیعی باشد. این موضوع نیازمند آگاهی‌رسانی و تبلیغات در رسانه ملی است تا در ابتدا بازار دست‌دوم معرفی شده و توسعه و گسترش آن در جهان به‌خصوص کشورهای توسعه‌یافته بیان و فواید شخص و اجتماعی آن به تصویر کشانده شود.