راز نزدیکی عربستان و امارات به ایران و ترکیه چیست؟

در خاورمیانه، آن بخشی از نقشه جهان که همیشه از ثبات و پیش‌بینی‌پذیری گریزان بود، سال ۲۰۲۱ به همان شکلی که شروع شد به پایان رسید: با آشتی‌های غافلگیرکننده میان رقبای منطقه‌ای. از سویی عربستان با ایران مذاکراتی را در عراق آغاز کرده و بارها از دراز بودن دست دوستی به سوی تهران گفته است، از سوی دیگر یک مقام بلندپایه اماراتی به ایران آمده و رئیسی را به ابوظبی دعوت می‌کند. در این میان روابط دوستی دیگری هم بین دیگر کشورها برقرار شده، اولین و بزرگترین آنها پایان محاصره قطر و صلح کشورهای عربی با این کشور است. از سوی دیگر به نظر می‌رسد سال‌ها دوری سوریه از اتحادیه عرب در حال پایان است و امارات برای صلح با این کشور پا پیش گذاشته است. ماجرای صلح کشورهای عربی حتی به ترکیه هم کشیده، کشوری که در یک دهه گذشته روابط تیره و سردی با این کشورها داشته است.

بلومبرگ در گزارشی با اشاره به تحولات صلح‌آمیز یک سال گذشته پیش‌بینی می‌کند همین روند در سال ۲۰۲۲ ادامه یابد و در سال جاری میلادی شاهد صلح بیشتری در منطقه باشیم. اما چه چیز در پشت پرده این رفتارها و اقدامات صلح آمیز نهفته است؟ چه چیزی کشورهای خاورمیانه را بعد از سال‌ها بهم نزدیک کرده است؟

آیا می‌توان تنش‌های منطقه را پایان یافته در نظر گرفت و گفت روزهای روابط سرد و جنگ در خاورمیانه پایان یافته است؟

آشتی عربستان و قطر

در ژانویه ۲۰۲۱، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر را به نشست خلیج فارس دعوت کرد و آنها توافقنامه‌ای را امضا کردند تا به تحریم بیش از سه ساله علیه قطر که عربستان آن را رهبری می‌کرد، پایان داده شود.

بحران دیپلماسی قطر در ژوئن ۲۰۱۷ آغاز شد. ابتدا چهار کشور عربستان، مصر، امارات متحده عربی و بحرین به محوریت عربستان سعودی با قطر قطع روابط دیپلماتیک کردند، پس از آن ۱۰ کشور کوچک عربی دیگر به عربستان پیوستند. در مقابل ایران و ترکیه نیز به حمایت از قطر برخواستند. دلیل ناخشنودی این کشورها حمایت قطر از ایران و حماس عنوان می‌شد. هرچند قطر هیچ یک از شروط عربستان برای برقراری ارتباط را نپذیرفت اما عربستان از مواضع خود عقب‌نشینی کرد و تنش‌ها بین دو کشور سال گذشته پایان یافت.

ملاقات شیوخ امارات با بشار اسد

به گزارش اقتصاددان به نقل از بورسان ، ده ماه بعد از صلح قطر و عربستان یعنی در آبان گذشته، شیخ عبدالله بن زاید آل نهیان، وزیر امور خارجه امارات متحده عربی، در سوریه با بشار اسد دیدار کرد. عضویت سوریه از سال ۲۰۱۱ در اتحادیه عرب به بهانه سرکوب شورش‌های مردمی توسط رژیم اسد تعلیق شد. نشست امارات و سوریه در نوامبر ۲۰۲۱ امکان عادی سازی روابط منطقه‌ای سوریه را در نشست آتی اتحادیه عرب که در ماه مارس ۲۰۲۲ در الجزایر برگزار می شود، فراهم کرد.

امارات به ترکیه نزدیک می‌شود

همچنین در ماه نوامبر ۲۰۲۱، شیخ محمد بن زاید آل نهیان، حاکم امارات متحده عربی به ترکیه سفر و یک صندوق ۱۰ میلیارد دلاری برای سرمایه گذاری در این کشور راه اندازی کرد. این دو کشور از زمانی که اعتراضات در جهان عرب در سال ۲۰۱۱ آغاز شد، رقابت برای نفوذ در سراسر منطقه را آغاز کردند. اما روابط میان آن‌ها زمانی تیره شد که ترکیه پادشاهی‌ امارات و عربستان را تهدیدی برای ثبات منطقه توصیف کرد. بعد از آن نیز دو کشور در بحران‌های لیبی، مصر، یمن و قطر در جبهه‌های مخالف هم قرار گرفتند.

بنابراین می‌توان گفت سفر حاکم امارات به ترکیه در سال ۲۰۲۱ به یک دهه روابط تیره دو کشور پایان داد.

ترکیه به آغوش کشورهای عربی باز میگردد

به نظر می‌رسد ممکن است اقدام مشابهی بین ترکیه و مصر که از حدود ۹ سال پیش روابط خود را کاهش داده‌اند در سال ۲۰۲۲ رخ دهد. وزرای امور خارجه ترکیه و مصر برای اولین بار از سال ۲۰۱۳ با یکدیگر در آنکارا دیدار کردند. در سال ۲۰۱۳ هنگامی که عبدالفتاح السیسی، فرمانده نظامی این کشور، محمد مرسی، رهبر اخوان‌المسلمین و متحد ترکیه، رئیس‌جمهوری این کشور را برکنار کرد، بین دو کشور اختلافاتی پدید آمد. اردوغان سیسی را شیطان خطاب کرده بود و روابط دو کشور عملا از آن زمان از بین رفت.

همچنین نشانه هایی از نزدیکی ترکیه و عربستان سعودی وجود دارد و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه قرار است در ماه فوریه به پادشاهی سفر کند. روابط ترکیه کشورهای عربی از سال ۲۰۱۱ و به دنبال جنبش بهار عربی به تیرگی رفت. اردوغان بهار عربی را فرصتی برای افزایش قدرت خود می‌دانست و از جنبش‌های مردمی حمایت کرده و دولت‌های عربی را تحت فشار قرار می‌داد. از این رو روابط این کشور با کشورهای عربی طی ۱۰ سال گذشته تیره و سرد بوده است.

گام‌های پایانی روابط خصمانه ایران و اتحادیه عرب

ایران نیز مذاکراتی با عربستان سعودی در عراق در سال ۲۰۲۱ داشته است و قرار است این مذاکرات در سال ۲۰۲۲ ادامه یابد. ابراهیم رئیسی رئیس جمهور کشور به امارات متحده عربی دعوت شده است، سفری که انتظار می رود نقطه عطفی در روابط کشورها باشد.

علاوه بر این نماینده‌هایی در رده‌های مختلف از سوی ایران به کشورهای عربی راهی شده‌اند. همین حالا وزیر امور خارجه در قطر به سر می‌برد. دیروز هم او عمان بود. آخر هفته هم به چین سفر خواهد کرد. درست زمانی که یا وزرای خارجه چهار کشور عربی در پکن هستند یا در حال پایان دادن به سفر خود به این کشور. وزرای خارجه عربستان، عمان، بحرین، و کویت به پکن سفر کرده و این سفر تا روز جمعه ادامه دارد. امیرعبداللهیان نیز روز جمعه به پکن می‌رود. به نظر می‌رسد همه این سفرها و دیدارها بهبود روابط ایران و کشورهای عربی را دنبال می‌کند.

بلومبرگ می‌گوید، هر گونه پیوندی بین ایران عمدتا شیعه و کشورهای حاشیه خلیج فارس با اکثریت سنی، از جمله امارات و عربستان سعودی، می‌تواند درگیری‌های منطقه‌ای را کاهش دهد.

چرا خاورمیانه روی آرامش را به خود می‌بیند؟

آنطور که بلومبرگ می‌نویسد، به نظر می رسد دو عامل اصلی بر تغییر چشم انداز روابط بین کشورهای منطقه اثرگذار بوده است.

اولین مورد کاهش نقش و حضور آمریکا در منطقه است. آنطور که این رسانه آمریکایی اعلام می‌کند ایالات متحده بیش از یک دهه است که در حال خروج تدریجی از خاورمیانه است. این موضوع فضای بیشتری را برای رهبران منطقه‌ای برای مانور و جستجوی راه‌های دیگر برای تضمین امنیت خود ایجاد کرده است. البته بلومبرگ مدعی است که خروج آمریکا از منطقه می‌تواند خطراتی هم به همراه داشته باشد. به گفته اچ.ای هلیر، محقق صلح بین‌المللی و عضو دانشگاه کمبریج «اگر آمریکایی‌ها بیشتر عقب‌نشینی کنند، خلأ بیشتری ایجاد می‌شود و رهبران کشورهای منطقه ممکن است مطمئن نباشند که چه چیزی این خلأ را پر می‌کند.»

عامل دیگر پایان یافتن دوران بهار عربی است. بهار عربی موجب شده بود که کشورها مواضع مختلفی در مواجهه با این تحولات اخذ کنند، مواضعی که بعضا در خلاف منافع هم بود و این موضوع به تیرگی روابط منجر شد. به گفته آیهام کامل، رئیس خاورمیانه و شمال آفریقا در مشاور ریسک سیاسی گروه اوراسیا، با عبور از بهار عربی حالا نوبت «کاهش تنش‌ها و ساختن پل با تمرکز بر منافع مشترک است.»

به گزارش فایننشال تایمز به دنبال شیوع کرونا و افت قیمت نفت، بسیاری از کشورهای منطقه با مشکلات اقتصادی مواجه شدند. هم‌زمان با شکست ترامپ در انتخابات آمریکا، به‌عنوان دشمن شماره یک ایران، اعراب دیگر حمایت بی‌چون و چرای ایالات متحده را از دست داده‌اند. این دلایل در شرایطی که کشورهای منطقه با مشکلات داخلی دست و پنجه نرم می‌کنند دست به دست هم داده تا نوعی کاهش تنش و چرخش در روابط صورت گیرد.

چه کسی برنده صلح در خاورمیانه است؟

کارن یانگ، کارشناس ارشد موسسه خاورمیانه در واشنگتن دی سی، می‌گوید برندگان این تغییر عمدتاً کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند. او می‌گوید: «اکنون پتانسیل بیشتری برای تعاملات دوجانبه و انجام معاملات وجود دارد.» با این حال به گفته این کارشناس هنوز بخش مهمی از قدرت نفوذ در دست کشورهای معدودی است.

به نوشته بلومبرگ، نگاهی به نقشه این موضوع را تایید می کند. هیچ نشانه ای از پایان جنگ تقریباً هشت ساله یمن وجود ندارد. در سوریه، درگیری‌ها فروکش کرده و بشار اسد بخش بزرگی از کشور را در دست دارد با این حال نقشه راه صلح در این کشور همچنان زیر سوال است. لبنان بیش از یک سال است که در لبه پرتگاه قرار دارد و هیچ بهبودی پس از فروپاشی اقتصادی و سقوط پول آن دیده نمی‌شود.

علاوه بر این رهبران منطقه همچنان از موج دیگری از ناآرامی‌های مردمی در هراس هستند و این به افزایش سرکوب‌ها منجر شده است. به گفته دیده‌بان حقوق بشر، مصر بدترین بحران حقوق بشر در چندین دهه اخیر را تجربه می‌کند. همچنین این نگرانی وجود دارد تونس که موفق به ایجاد یک دموکراسی کارآمد شده بود، پس از اینکه رئیس جمهور در جولای اختیارات بیشتری یافت و پارلمان این کشور را تعطیل کرد، در حال عقب گرد و رفتن به سمت دیکتاتوری است.

بنابراین به نظر می‌رسد هم روابط خارجی و هم در مسائل داخلی کشورهای خاورمیانه‌ای همچنان پتانسیل تنش و شوب را دارد.

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

ع