تحلیل توصیفی سیاست توسعه صادرات و جایگزینی واردات با استراتژی خوشه های صنعتی

احسان باقریان قناد کارشناس ارشد علوم اقتصادی

اقتصاددان: اقتصاددانانی مانند رائول پربیش ،راگنارنورکس وگونار میردال استفاده از استراتژی جایگزینی واردات را برای کشورهای در حال توسعه پیشنهاد کرده اند .آنها براین باورند که در حال حاضر نظریه مزیت نسبی ،مناسبتی با وضع وحال و شرایط موجود کشورهای جهان سوم ندارد. در اندیشه این دسته از اقتصاددانان در مرحله نخست استراتژی جایگزینی واردات ،کشورها معمولا به تولید کالاهای مصرفی بی دوام که به تکنیکهای ساده وکاربر احتیاج دارند مبادرت می کند ودرادامه ، به تدریج کالاهای که به تکنیک های پیچیده تر نیازمندند را تولید می نمایند.در مرحله بعد ،کشورها به فرآیند نهایی کالاهای مونتاژ روی آورده و به جای واردات این قبیل کالاها به واردات کالاهای سرمایه ای و واسطه ای می پردازد.
در مقابل ، اقتصاددانانی از قبیل آدام اسمیت ،آلفرد مارشال وکیندل برگرتجارت را وسیله ای برای گسترش بازار داخلی ،تقسیم کار ،افزایش کارایی و در نهایت رشد تولید واقتصاد ضروری دانسته و صادرات را به عنوان موتور رشد اقتصاد در نظر می گیرند.
عدم موفقیت در اعمال سیاست جایگزینی واردات منجر شده است که برخی از کشورهای جهان سوم اقدام به اتخاذ سیاستهای برون نگرا از طریق رشد وگسترش صادرات بنمایند و به جای استفاده از تعرفه های سنگین و حمایت شدید از صنایع داخلی ،از مکانیزم بازار وتضعیف کنترل دولتی وافزایش فروش به بازارهای خارجی بکوشند. دراین استراتژی کوشش می شودکه با حضور در بازارهای جهانی و صادرات کالاهای ساخته شده به این بازارها ارز لازم برای سرمایه گذاری های بیشتر در صنایع بدست آید.
موفقیت کشورهای صنعتی امروزی مثل آلمان وژاپن در نیل به رشد سریع اقتصادی از طریق قرار دادن صادرات به عنوان بخش پیشرو بوده است.طی یک بررسی که به وسیله بانک جهانی انجام شده است، معلوم گشته که کشورهای در حال توسعه ای که به منظور صنعتی شدن و رسیدن به توسعه اقتصادی ،استراتژی جایگزینی واردات را برگزیده اند ،همچون هند، پاکستان وآرژانتین ،نسبت به کشورهای در حال توسعه ای که استراتژی توسعه صادرات را مورد تاکید قرار داده اند ،از رشد اقتصادی کمتری برخوردار بوده اند.
در سال ۱۹۶۱کشور کره توانسته بود بر پایه کمکهای مالی آمریکا سیاست جایگزینی واردات را اعمال کند ، واندکی از ظرفیت های خالی اقتصاد را پرنماید.ولی نتایج حاصل از اجرای این سیاست ،برنامه ریزان اقتصادی کره را کاملا مجاب کرد که اتخاذ این خط مشی داروی همه دردهای عمیق اقتصاد کره نخواهد بود . چراکه عرضه بیشتر از تقاضای داخلی برای آن بوده و این به دو علت حادث شد.اول اینکه فقر عمومی حاکم برکشور این اجازه را برای بالا بردن تقاضا نمی داد . واز طرف دیگر کالاهای تولید شده کره ایی قابل رقابت با نوع خارجی نبود ، ونمی توانست جانشین خوبی برای کالای وارداتی باشد.تعیین قیمت کف و سقف برای تولیدات داخلی تحت کنترل دولت ، رفاه مصرف کنندگان وسود تولیدکنندگان را تحت تاثیر قرار داده بود. براین اساس سعی شد تا استراتژی توسعه صادرات مد نظر قرار گیرد . اتخاذ این سیاست باعث شد تا اینکه ظرفیت های صادراتی کشور افزایش یابد وتولید داخلی در جهتی سوق یابد که در جهت حمایت از صادرات باشد . به عبارت دیگر بخش هایی از اقتصاد مورد حمایت قرار گرفت که دارای بازدهی (بهره وری ) بالا بود. واز طرفی دیگر نقش ارز آوری به سیستم اقتصاد را نیز داشت.( طاهرشه حامد، تازه های اقتصاد،۱۳۷۸)

شکل گیری خوشه صنعتی:

برجسته ترین صاحب نظردرزمینه مطالعات مزیت رقابتی مایکل پورتر می باشد. به نظرپورتر بنگاه های اقتصادی باید عوامل مهم در فضای حاکم بر فعالیت های اقتصادی کشور خود را که موجب مزیت رقابتی در سطح بین المللی می شوند بشناسند چرا که رفاه اقتصادی هر کشور به توانایی دستیابی بنگاه های اقتصادی آن کشوربه حداکثر بهره وری در رقابت بین المللی بستگی دارد.تبیین نقشی که محیط اقتصادی نهادها و سیاست های یک کشور در مزیت رقابتی بنگاه ها ایفا می کند یکی از یافته های پورتر می باشد.این نظریه تحت عنوان “الگوی الماس پورتر”نام برده می شود که درتحلیل عوامل موفقیت ایتالیا وظاهر شدن آن به عنوان یک کشور سرآمد در صادرات کاشی وسرامیک درطی سال های ۱۹۶۰تا۱۹۷۰ و۱۹۷۰تا۱۹۹۰بسیار کارا ومفید است.
با استفاده از این نظریه دلایل تشکیل خوشه های صنعت سرامیک درناحیه امیلیا رومنگنای ایتالیا،اطراف شهر ساسولوبه خوبی قابل تبیین است.در دهه۱۹۶۰صنعت سرامیک ایتالیا جهت پاسخگویی به تقاضای داخلی بسرعت رشد کرد.در پایان این دهه واوایل دهه۱۹۷۰ خوشه های صنعت کاشی سرامیک به اندازه ای رشد کرده بودند که می توانستند در مقابل بنگاه های خارجی دارای مزیت رقابتی ، قد علم کرده وشروع به صادرات محصولات این صنعت به سایر کشورهای جهان شد.
شرایط مکانی نیزیکی از عوامل مهم بر رشد صنایع کاشی ایتالیا بود. واحدهای این صنعت در امیلیارومنگنای واقع در اطراف شهر ساسولو متمرکز شده بودند و زمانی که کارخانه های کاشی در یک منطقه تاسیس می شدند صنایع تکمیلی وحلقه های پسین وپیشین آنها هم در محل احداث می شد.به این ترتیب یک خوشه صنعت تشکیل می شد.حتی اگر محل نمو یک خوشه تا اندازه ای نامرتبط بود ،به محض شکل گیری آن بنیان های رشد صنایع وابسته به آن در آن محل احداث می شد.زمانی که صنایع کاشی شروع به رشد کرد،شهر ساسولومرکز صنایع کاشی های سرامیک ایتالیا شد.در دهه های ۱۹۶۰ و۱۹۷۰تقاضای شدیدی در ایتالیا برای کاشی های سرامیکی با کیفت بالاوجود داشت.تا نیمه دهه۱۹۶۰بازار کاشی های سرامیکی ایتالیا بزرگترین بازارسرامیکی دنیا شد و مصرف سرانه بسیار بالا رفت .این شرایط موجب نوآوری درکیفیت محصول تولیدی خوشه های این صنعت وایجاد توانایی در کسب موقعیت وجایگاه رقابتی بین المللی برای بنگاه های ایتالیایی شد.تقاضا برای کاشی های با کیفیت تر موجب پدید آمدن یک فرآیند اجباری دو جانبه در بازار قوی وتقاضای بالا شدوحاصل این فرآیند ایجاد فشارهای الزام آور به تولیدکنندگان برای توسعه وتکمیل کیفی روش های تولید وطراحی بودتاامکان پاسخگویی به این بازار پیشرفته وتقاضای بالا وجود داشته باشد. .( صادقی فروشانی محمدرضا ، ۱۳۸۴)

نتیجه گیری

۱- در کشورهای توسعه نیافته ،منابع آزاد و بالقوه ای مانند مواد اولیه ،تجهیزات،نیروی کار،زمین وسرمایه موجود است که در صورت حمایت از صنایع صادراتی ، و هدایت آن به بخش صنعت، کارائی ،رشد و ساختار تولیدات داخلی آن کشورها گسترش می یابد.
۲-بکارگیری استراتژی توسعه صادرات موجب می شود که منابع مشغول در سایر بخش ها که بدلیل سیاست جایگزینی واردات ،از کارائی کمتری برخوردار است ، به مکان ها وبخش های پرتحرک تر وکارآتر صنایع صادراتی انتفال یافته ،درآمد و سود نسبتا بیشتری را برای کشورهای توسعه نیافته ایجاد کند. در این حالت حمایت از صنایع صادراتی تا آنجایی که نرخ های بهره وری نهایی سرمایه گذاری در صنایع صادراتی ، بیشتراز صنایع جایگزینی و داخلی باشد ضرورت می یابد.
۳-حمایت از صادرات یا تجارت سبب می شود که موسسات داخلی ، برنامه ریزی های فنی واقتصادی خود را بر اساس داده های بازار رقابتی در سطح جهان طراحی و اجراکنند.موفقیت این گونه صنایع بستگی به بازاریابی و هزینه های تولیدی (قیمت تمام شده ) دارد. لذا در صورتی که این موسسات در این دو زمینه برنامه ریزی موفقی داشته باشند می توانند بدون محدودیت های تقاضا ی داخلی ویا مشکلات تهیه مواد اولیه و قطعات مورد نیاز ، محصولات خود را صادر و سهم بیشتری از تولیدات صنعتی را نصیب خودکنند.
۴-بازارهای رقابتی در سطح جهان ، مدیر این موسسات را وادار به تحقق دستاورد های فنی واقتصادی کرده و رشد و بازدهی صنعتی در کشور توسعه نیافته را افزایش می دهد.
۵-صادرات و فروش کالا در بازارهای خارجی از ظرافت وحساسیتهای خاصی برخوردار است که عدم توجه به آنها ممکن است سرمایه گذاری های انسانی و مالی را در این خصوص به هدر دهد. مجموعه گسترده ای از عواملی چون انگیزش ، تجربه ، رشد ، نوع شرکت ، رفتارهای صادراتی و تغییرات محیطی بر عملکرد صادراتی تاثیر گذارند.