اهداف تهران از پیوستن به شانگهای

پس از چندسال پیگیری تهران برای پیوستن به سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO) در بیستمین سال انعقاد این پیمان همکاری، عضویت ایران تأیید شد؛ گام بلندی که دولت سیزدهم در نخستین هفته‌های آغاز به کار خود در راستای سیاست‌خارجی شرق‌محور برداشت. هرچند با توجه به پیگیری چندساله عضویت در این سازمان، به سختی می‌توان آن را تنها ناشی از رویکرد دولت جدید تلقی کرد.

اقتصاددان: بیست‌ویکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) به میزبانی دوشنبه -پایتخت تاجیکستان- با تأیید عضویت ایران در این بلوک امنیتی همراه شد؛ امری که در صورت مدیریت متناسب و واقع‌بینانه روابط خارجی می‌تواند برای ایران مزایای قابل توجهی به ارمغان آورد و از سوی دیگر پیوستن تهران به شرکای شرق، امتیاز قابل توجهی برای سازمان شانگهای محسوب می‌شود. در عین حال تحلیلگران می‌گویند این پویایی نباید تهران را از فرصت‌های بالقوه برای تعامل با اروپای غربی غافل کند، و یا تنش‌های میان ایران و آمریکا را تا عرصه تقابل ژئواستراتژیک شرق و غرب گسترش دهد

به سوی شراکت با شرق

حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران روز گذشته از تأیید «سند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای» خبر داد و در حساب توئیتری خود نوشت: «با کمال خرسندی اکنون سند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای در شهر دوشنبه با حضور رییس‌جمهور محترم کشورمان به تایید سران رسید.»

این عضویت راهبردی تاثیر مهمی بر روند همکاری‌های همه‌جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیامحور دارد». این اقدام که در نخستین هفته‌های استقرار دولت سیزدهم صورت گرفته را می‌توان برجسته‌ترین گام دولت جدید در راستای «نگاه به شرق» یا به تعبیر امیرعبدالهیان «سیاست آسیامحور» تلقی کرد. هرچند با توجه به پیگیری چندساله عضویت در این سازمان، به سختی می‌توان آن را تنها ناشی از رویکرد دولت جدید و سیاست‌خارجی شرق‌محور دانست. و چنانه برخی تحلیلگران عنوان می‌کنند، نیروی محرکه اصلی که توجه تهران را بیش از پیش به سوی شرق جلب کرد، ناکامی برجام و بازگشت رژیم تحریم‌های غرب علیه ایران، و در عوض همراهی و همکاری نسبی پکن با تهران علی‌رغم این محدودیت‌ها بود.

امیرعبداللهیان در گفت‌‌وگویی با بیان این‌که از سال‌های پیش عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای در دستورکار بود، اظهار داشت: «برای وارد شدن به پروسه عضویت دائم که امروز این اتفاق مهم رخ داد نیازمند پیگیری‌های جدی بودیم که آقای رئیس جمهور از همه فرصت‌های تماس‌های تلفنی و مهمانانی که برای مراسم تحلیف به تهران آمدند و عضو پیمان شانگهای بودند استفاده کرده و شخصا این موضوع را پیگیری کرد و به بنده هم تکلیف کرد که در رایزنی‌ها با همتایان این موضوع را با جدیت دنبال کنیم که بتوانیم این عضویت را در دوشنبه پایتخت تاجیکستان به نتیجه برسانیم».

وزیر امور خارجه افزود: « البته روند عضویت دائم به گونه‌ای است که مرحله به مرحله گام‌هایی اتخاذ می‌شود که در هر مرحله یکی از حلقه‌ها فعال می‌شود و در نهایت در یک پروسه حداکثر یک ساله تا یک سال و نیمه تمام بخش‌های مربوط به عضویت دائم ما به شبکه بزرگی که در بین کشورهای عضو سازمان شانگهای قرار دارد، فعال می‌شوند و این یک شروع خیلی دقیق است».

وی همچنین، عضویت ایران در این سازمان را «دستاورد خیلی مهم این اجلاس» خواند و وعده داد: «حتما مردم عزیزمان آثار آن را در برنامه اقتصادی دولت سیزدهم مشاهده و ملاحظه خواهند کرد». امیرعبداللهیان ادامه داد: «رخداد امروز مهمترین شروع فرآیند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) است که ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، تجاری، اقتصادی، فرهنگی، گمرکی و زمینه‌های متعدد دیگری را شامل می‌شود.‌ این عضویت به تحقق اهداف دولت سیزدهم در راستای سیاست آسیا محور و کار با آسیا که یکی از اولویت‌‌های اصلی سیاست متوازن دولت جدید جمهوری اسلامی ایران است، بسیار کمک می‌کند».

سایه افغانستان بر اجلاس دوشنبه

بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، روز جمعه ۲۶ شهریور با حضور سران ۱۲ کشور عضو و ناظر به میزبانی شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان، و در سایه نگرانی منطقه‌ای از وضعیت افغانستان برگزار شد. در این اجلاس منطقه‌ای، علاوه بر رئیس جمهوری تاجیکستان، سران کشورهای قرقیزستان، قزاقستان، بلاروس، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان و ایران حضور یافتند و رهبران روسیه، چین، هند و مغولستان نیز به صورت آنلاین در این نشست شرکت داشتند.

بلوک امنیتی اوراسیا ۲۰ سال پیش برای مقابله با آنچه ۳ شرارت “تجزیه طلبی ، افراط گرایی و تروریسم” می‌نامیدند، تأسیس شد. در این نشست سران کشورها با تمرکز بر پیامدهای منطقه ای خروج نظامیان به رهبری آمریکا از افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت رایزنی کردند.

رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در توئیت دیگری درباره دیدارش با همتای روس سرگئی لاوروف در حاشیه اجلاس نوشت: با آقای لاورف وزیر خارجه روسیه گفتگو و از حمایت آقای پوتین و ایشان برای عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان همکاری شانگهای تشکر و در مورد بیانیه صادره پیرامون وضعیت افغانستان توافق کردیم.

با توجه به اینکه اعضای سازمان همکاری شانگهای در مورد نحوه برخورد با حاکمان جدید افغانستان نظرات متفاوتی دارند، اینکه رهبران این کشورهای متفرقه آیا و چگونه در دوشنبه به زبان مشترکی می‌رسند خود محل بحث است. اما قدر مسلم ماجرا این است که پس از تسلط طالبان بر افغانستان، این کشور با یک بحران انسانی رو به رو است و همسایگان آسیای میانه افغانستان از تهدیدهای امنیتی ناشی از این کشور جنگ زده و احتمال ورود ده ها هزار پناهجو روبرو هستند.

افغانستان همچنین مقام ناظر در سازمان همکاری شانگهای را دارد، اما سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه در اوایل هفته جاری گفت که از طالبان برای حضور در نشست دعوت نشده است. لاوروف در ۱۵ سپتامبر گفت که “هیچ کس برای به رسمیت شناختن کامل طالبان” عجله نمی کند، و چین اگرچه اعلام نکرده است که آیا فرمانروایان جدید افغانستان را به رسمیت می شناسد ، اما با رهبران این گروه روابط کاری برقرار کرده و موافقت کرده است که به افغانستان کمک‌هایی ارائه دهد. پکن همچنین از طالبان خواسته است به تعهد خود برای مهار شبه نظامیانی که به دنبال استقلال منطقه شمال غربی سین کیانگ هستند ، پایبند باشند.

دلایل ایران برای عضویت در پیمان شانگهای

جیمز ام. دورسی متخصص مسائل خاورمیانه و عضو ارشد دانشکده علوم بین المللی راجارتانام در دانشگاه تکنولوژیک سنگاپور در تحلیلی برای ریسپانسیبل استیت‌کرفت نوشت: تهران اکنون با نگاه به شرق، تصور می کند که عضویت در شانگهای به دور زدن تحریم های آمریکا و ضربه زدن به کشورهای رقیب در حاشیه خلیج فارس، کمک می کند.

به نوشته وی، ایران برخلاف رقبای خود در خلیج فارس، عربستان سعودی و امارات متحده عربی ، مدتهاست که دارای مقام ناظر در سازمان همکاری شانگهای است. کشورهای حاشیه خلیج فارس تا کنون فاصله خود را با ائتلاف منطقه‌ای تحت سلطه چین حفظ کرده‌اند تا متحد امنیتی اصلی خود ، ایالات متحده را تحریک نکنند.

آقای رئیسی که احتمالاً بیشتر طرفدار روابط نزدیکتر با چین و روسیه است و در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه برای اولین بار در صحنه بین المللی ظاهر شد. به ادعای دورسی، علی اکبر ولایتی ، مشاور امور بین الملل رهبر عالی ایران به دولت رئیسی توصیه کرده است که به شرق، چین ، روسیه و هند نگاه کند و اظهار داشته که آنها می توانند “به پیشرفت اقتصاد ما کمک کنند”.

همچنین، مشخص نیست که عضویت می تواند وضعیت بین المللی ایران را به میزان قابل توجهی کاهش دهد یا روابط فعلی آن را با دیگر اعضای SCO بهبود بخشد. چراکه اگر عربستان سعودی و امارات متحده عربی در جستجوی روابط رسمی‌تر با سازمان همکاری شانگهای در پاسخ به کاهش تعهد آمریکا به امنیت خود باشند، آنچه که عضویت آن‌ها می تواند انجام دهد این است که به طور مؤثر دستاوردهای ایران را وتو کند. انتظار می رود که سازمان همکاری شانگهای در اجلاس دوشنبه خود به عربستان سعودی و مصر موقعیت شریک گفتگو را بدهد.

به نوشته دورسی، چین و روسیه در گذشته تمایلی به پذیرش عضویت کامل ایران نداشتند زیرا نمی خواستند روابط متعادل خود را با ایران و مخالفان آن را بر هم بزنند. سیاست گذاران، در پی شرایط افغانستان، ممکن است تصور کنند که همکاری با ایران به آنها زمان می دهد تا از خراب شدن وضعیت در منطقه جلوگیری کنند. به طور حتم، تاجیکستان در انتظار پیروزی طالبان بود که ابتدا در اواخر ماه مه علناً خواستار پذیرش عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای شد.

آدلان مارگوف ، تحلیلگر روسی خاطرنشان کرد که “سازمان همکاری شانگهای بستری برای بحث در مورد مشکلات منطقه ای است. ایران همچنین کشوری در منطقه است و بحث با تهران در مورد این مشکلات و جستجوی راه حل ها مهم است.”

اختلاف ایران-تاجیکستان با چین-روسیه درباره طالبان

دورسی معتقد است حمایت تاجیکستان و روسیه از عضویت ایران پرسش های جالبی را در مورد اختلافات احتمالی درون سازمان همکاری شانگهای در برخورد با طالبان ایجاد می کند. ایران و تاجیکستان ، برخلاف روسیه و چین که رفتار طالبان را از زمان سقوط کابل ستوده اند، نگرش سخت تر و انتقادی تری را اتخاذ کرده اند. با این وجود ، روسیه در هفته های اخیر مانورهای نظامی مشترکی با تاجیکستان و ازبکستان در نزدیکی مرز تاجیکستان و افغانستان برگزار کرده است. روسیه همچنین قول داد با تأمین تسلیحات و ارائه آموزش تاجیکستان را تقویت کند.

اعتقاد بر این است که تاجیکستان از شورشیان تاجیک در دره پنجشیر در شمال افغانستان حمایت می کند. تاجیکستان و ایران در ماه آوریل توافق کردند که یک کمیته دفاعی نظامی مشترک ایجاد کنند که همکاری های امنیتی و ضد تروریسم را تقویت کند.

ایران اخیراً پس از آنکه طالبان نتوانست شیعه‌های هزاره که ۲۰ درصد جمعیت افغانستان را تشکیل می دهند ، را در دولت موقت جدید خود منصوب کند ، لحن خود را در مورد افغانستان تغییر داد. علی شمخانی ، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران ، طالبان را به دلیل «نادیده گرفتن نیاز به دولت فراگیر ، مداخله خارجی و استفاده از وسایل نظامی به جای گفتگو برای برآوردن خواسته های گروه های قومی» را محکوم کرد.

به ادعای دورسی، سازمان همکاری شانگهای در هر صورت ممکن است بخواهد ایران را در چادر خود داشته باشد تا اطمینان حاصل کند که همه همسایگان افغانستان و همچنین قدرت های منطقه ای روسیه و هند سر یک میز نشسته اند. آقای مارگوف، استدلال می کند که “درست مانند دیگر کشورهای منطقه – (ما باید) با ایران سر یک میز بنشینیم و از آن بعنوان مهمان خارجی نام نبریم.”

/پ