خزر در مسیر خشکسالی

به گزارش اقتصاددان به نقل از همشهری، آب دریای خزر در چرخه‌ای طبیعی رو به کاهش است، اما فعالیت‌های انسان‌ساخت مانند تبخیر آب در اثر تغییر اقلیم، کاهش ورودی رودخانه‌های حوضه‌ آبریز خزر، احداث سدهای بی‌شمار در کشور‌های اطراف و برداشت آب برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت از سوی همه کشور‌های حاشیه خزر، سرعت کاهش تراز را افزایش داده است. در این میان و به گفته کارشناسان هرگونه فعالیتی که باعث کاهش تراز شود همچون انتقال آب خزر به سمنان در این روند تأثیر منفی دارد. کشورهای منطقه بدون توجه به کنوانسیون محیط‌زیستی تهران در حال برداشت از آب خزر هستند. آبی که کاهش تراز آن، خلیج گرگان، تالاب میانکاله، انزلی و ده‌ها آب‌بندان‌ را که زیستگاه جانوران و گیاهان است، خشک می‌کند.

سحر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی هشدار داده است که همچنان شاهد روند کاهشی تراز آب دریای خزر هستیم و درصورت تداوم این روند، امکان وقوع شرایط ناگوار محیط‌زیستی در مناطق ساحلی کشورهای حاشیه خزر وجود دارد.

تناوب ۱۰ تا ۵۰۰سال

محمدرضا فاطمی، متخصص اکوبیولوژی دریایی اما در مورد روند تراز خزر در میلیون‌ها سالی که از عمر این دریاچه می‌گذرد، گفت: دریای خزر با مساحتی بیش از ۴۰۰هزار کیلومترمربع، بین ۵ کشور ساحلی واقع شده. ایجاد این دریا منشأ تکتونیک دارد و بخشی از دریای تتیس است که تمام منطقه اروپا تا شمال ایران را دربر می‌گرفته است. با بالا آمدن کوه‌ها در دوران سوم و چهارم زمین‌شناسی، دریای خزر از دریاهای مدیترانه و سیاه جدا می‌شود که در خلال یکی، دو میلیون سال گذشته به کلی از آب‌های دریایی جدا می‌افتد. بعد از این جداافتادگی، منبع اصلی آب دریای خزر رودخانه‌های شیرین حوضه آبریز است. ۵تا ۷رودخانه مهم به این دریا سرازیر می‌شوند که مهم‌ترین آن رود ولگا در روسیه است. این رود ۸۵درصد از آب خزر را تأمین می‌کند. در ایران حدود ۲۰۰رودخانه حدود ۵درصد از حجم ورودی آب به خزر را تأمین می‌کنند. ماهیت آبی که از این رودها وارد دریا می‌شود، شیرین است و با «آب دریایی» خزر متفاوت است؛ به همین دلیل میزان نمک این دریا یک‌سوم آب‌های آزاد است و املاح کلسیم و منیزیم آن به جای کلرور و سدیم بیشتر است.

وی با اشاره به اینکه حجم آب دریای خزر متأثر از رودخانه‌های ورودی است، گفت: هرگونه تغییر انسانی و طبیعی در تراز آب این دریا مؤثر است؛ به همین دلیل در طول هزاران سال گذشته؛ آب خزر دچار نوسان شده است. تناوب ۱۰تا ۳۰ساله برای نوسانات کوتاه‌مدت و ۲۰۰تا ۵۰۰ساله برای نوسانات بلندمدت شناسایی شده است. اسناد نشان می‌دهد آخرین باری که آب دریای خزر فروکش کرد مربوط به سال۱۳۵۷ در بحبوحه انقلاب است؛ به‌طوری که شبه‌جزیره میانکاله و گمیشان به کلی خشک شد و تالاب انزلی نیز با کاهش تراز مواجه شد. البته در آن زمان به‌دلیل رسوبگذاری کم در تالاب، کاهش تراز دریا در این قسمت کمتر بود. در دهه۱۹۸۴ به‌مدت ۲۰سال تراز آب، رو به افزایش گذاشت و آب در سواحلی که دست‌درازی به آنها با ویلاسازی انجام شده بود، بالا آمد و مسئولان وقت در یک تصمیم اشتباه در نیمی از بکر‌ترین و زیبا‌ترین سواحل دیوار ساحلی ساختند. این کار علاوه بر برهم زدن منظر، کارکرد اکولوژیک ساحل‌ها را نیز از بین برد. این کارشناس منابع طبیعی درباره دلایل کاهش تراز در دوره کنونی گفت: ۱۰ سالی می‌شود که بالا آمدن تراز آب متوقف شده و روند برعکس شده است. به‌طوری که در این سال‌ها ۱.۵متر کاهش تراز ثبت شده است. به‌دلیل تغییرات اقلیمی، هوا گرم شده و باعث شده که سالانه میلیون‌ها مترمکعب آب در سطح ۴۰۰هزار کیلومترمربعی سطح دریا تبخیر شود. این آب جایگزین نخواهد داشت و روند گرمایش جهانی، میزان تبخیر را افزایش می‌دهد. مورد دوم کاهش آب در ورودی‌ها به‌دلیل احداث سد‌های بی‌شمار بر رودخانه‌هاست. بدین‌ترتیب آب‌های سیلابی که تخلیه‌های اصلی به دریا بودند دیگر وجود ندارند. به‌دلیل روند گرمایش جهانی، بیش از یک‌میلیون کیلومترمربع از زمین‌های اطراف رود ولگا که تا پیش از این یخ‌زده بود، هم‌اکنون زیرکشت رفته است. روسیه تعداد سد‌ها و آب‌بندهای خود را اعلام نمی‌کند. ولی احداث بیش از ۵۰سد برای کشاورزی، روند کاهش تراز آب دریای خزر را افزایش داده است. البته در سواحل ایران شیب بیشتر است و عقبگرد سواحل در سمت قزاقستان و روسیه بیشتر مشهود خواهد شد. درنتیجه همین عوامل است که کاهش تراز آب دریای خزر ادامه خواهد داشت.

انتقال آب خزر توجیه‌ناپذیر است

وی با تأکید بر اینکه با کاهش تراز دریای خزر تالاب‌های ساحلی انزلی، ‌گمیشان، میانکاله و گرگان رو به خشکی خواهند رفت، گفت: دستکاری و صرف هزینه برای احیای این تالاب‌ها با طرح‌های لایروبی و بایوجمی، بیشتر به دور ریختن پول شبیه است.

برداشت آب از این پهنه آبی بدون هماهنگی کشورهای ساحلی تبعات اکولوژیک متعددی نیز دارد. هر کشور به فراخور نیاز از خزر آب برداشت می‌کند، درحالی‌که این کار به اعتقاد محمدرضا فاطمی اشتباه است. او درباره برداشت آب خزر و انتقال آن به سمنان توضیح داد: برداشت آب از خزر از چند منظر قابل بحث است. از دید آب‌شناسی یا هیدرولوژیک، با توجه به کاهش سطح آب دریای خزر هر فعالیتی که منجر به کاهش آب شود، مضر است و نباید انجام شود. حتی همین پروژه انتقال آب خزر به سمنان؛ هرچند این میزان کم باشد.

او افزود: در این پروژه شاید یک تا ۲میلی‌متر تراز آب کاهش یابد و این در مقایسه با تبخیر سالانه ناچیز است. زمانی این پروژه توجیه‌پذیر است که برداشت آب حیاتی باشد. کشورهای دیگر نیز از آب برداشت مستقیم دارند و باید روی تعهدات منطقه‌ای مانور داد. اگر قرار است ۵کشور ساحلی تحت کنوانسیون محیط‌زیستی تهران، هرگونه فعالیت زیست‌محیطی را با موافقت کشورهای دیگر انجام دهند، ایران نیز در این میان مستثنی نیست. اما هم‌اکنون می‌بینیم که کشور‌های دیگر به این کنوانسیون متعهد نیستند. البته نمی‌گویم که کار اشتباه دیگران را تکرار کنیم، اما ایران باید برای اجماع کشور‌ها تلاش کند.

این متخصص اکوبیولوژی دریایی افزود: از نظر «امکان‌پذیری» طرح، پروژه انتقال آب خزر از نظر فنی ممکن است و اگر این پروژه حیاتی باشد آن وقت شاید تخریب ۴۰هکتار جنگل هیرکانی، جنجال مهمی نباشد. اما اگر بر ضرورت این کار نگاه کنیم موضوع فرق می‌کند. با توجه به جنبه‌های منفی که ذکر شد، زمانی این کار از نظر سیاست کلان و پدافند غیرعامل توجیه‌پذیر است که ما هیچ راه‌حلی جز انتقال آب نداشته باشیم. پژوهش‌ها نشان می‌دهد، با صرفه‌جویی ۲۰تا ۳۰درصد آب شرب و اصلاح و مرمت لوله‌های آب شهری، این کمبود‌ها جبران می‌شود و هزینه‌های آن به‌مراتب کمتر خواهد بود. از سوی دیگر تأمین آب شرب برای اجرای این طرح توجیه ایجاد می‌کند. اما مسئولان اعلام کرده‌اند که از ۲۰۰میلیون مترمکعب فقط ۵۰میلیون مترمکعب برای شرب است و بقیه صرف صنعت خواهد شد. درحالی‌که توسعه صنایع باید در خط کرانه جنوبی کشور و با رعایت استانداردهای زیست‌محیطی باشد. انتقال آب از خزر به سمنان برای صنعت کار اشتباهی است و در مناطق خشک کویری ضرورتی ندارد. آمایش سرزمین که مدتی است متوقف شده باید دوباره براساس تراز هیدرولوژیک مناطق مجددا انجام شود.

طبیعت، مقاوم است

اسماعیل کهرم، بوم‌شناس با اشاره به اینکه عمق دریای خزر در سمت ایران به ۹۰۰متر نیز می‌رسد گفت: آب دریای مازندران همیشه در نوسان بوده است. در زمان تیمور لنگ بالا آمدن آب دریای مازندران که در آن زمان او به آن «آب‌سکون» می‌گفت، باعث شد که او از مسیر دیگری مازندران را فتح کند. همین ۲۰سال پیش نیز مازندران یکی از این نوسانات را تجربه کرد و شوری آب عامل از بین رفتن وبلاها و جنگل‌های دست‌کاشت در نقاط ساحلی شد. اما دریای مازندران زمین‌های خود را پس گرفت. ده‌ها هزار چشمه در بستر این دریا قرار دارد که در برخی سال‌ها به‌دلیل خشکسالی یا پایین آمدن حجم بارش‌ها در کشورهای اطراف، آب چشمه‌ها نیز کم می‌شود. او با اشاره به اینکه آب‌شیرین‌کن‌هایی که در کشور‌های اطراف و در ساحل شمال خزر استفاده می‌شوند گنجایش کمی دارند، گفت: هزینه شیرین کردن آب بسیار زیاد است و کشورها برداشت زیادی در این زمینه ندارند، اما بدون تردید کاهش تراز آب دریای خزر می‌تواند تالاب‌های مشرف را از بین ببرد. با کاهش تراز آب دریای خزر دیگر ماهی‌های چند متری که برای زادآوری به این تالاب‌ها می‌آیند یا پرندگان آبزی و کنار آبزی به این تالاب‌ها نخواهند آمد؛ یعنی «حواس حیاتی» این تالاب‌ها گرفته می‌شود. تاکنون در تالاب میانکاله دیده شده که هزاران ماهی به تالاب می‌آیند و با خشک شدن آن می‌میرند. پایین رفتن تراز آب، زیستگاه‌های تالابی را از بین می‌برد، منتها طبیعت «مقاوم» ساخته شده است و به محض احیای تالاب، حیات جریان پیدا می‌کند؛ به‌طور مثال در فلسطین اشغالی، تالابی وجود دارد که سال‌ها پیش خشک شد و تصمیم گرفتند که در آن میدان اسبدوانی احداث کنند. ۵۰سال بعد با بالا آمدن آب دریا، تالاب نیز احیا شد و گیاهان و جانوران نادر به تالاب بازگشتند.

   پیشنهاد ایران برای پایش  آب‌و هواشناسی خزر

سحر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی در افتتاحیه بیست و چهارمین نشست کمیته هماهنگی هواشناسی و آب‌شناسی CASPCOM  در حضور نمایندگان کشورهای حاشیه خزر گفت: همچنان شاهد روند کاهشی تراز آب دریای خزر هستیم و درصورت تداوم این روند، امکان وقوع شرایط ناگوار زیست‌محیطی در مناطق ساحلی کشورهای حاشیه این دریا وجود دارد. تسریع در تهیه، تصویب و اجرای برنامه یکپارچه پایش و پیش‌بینی وضعیت هواشناسی آب‌شناسی دریای خزر می‌تواند به‌عنوان گامی مهم در زمینه شناخت عوامل مؤثر در این پدیده و ارائه راهکارهای مناسب برای تصمیم‌گیران در سطح ملی و منطقه‌ای قلمداد شود.