پاسخی به تحلیل رادیو صدای امریکا

به نام خداوند آب و چشمه و دریا

…و جعلنا من الماء کلّ شئ حیّ… و هر چیز زنده‏ ای را از آب پدید آوردیم.
(سوره الانبیاء بخشی از آیه ۳۰)

پاسخی به تحلیل رادیو صدای امریکا و پیامی به داخل کشور

“مصرف آب در کشاورزی”
✍️دکتر سیدیعقوب موسوی
متخصص بیوانرژی و فیزیولوژیست گیاهان زراعی
پیشگفتار:
همان گونه که در نامه بیست و چهارم مورخ ۶ مرداد ۱۴۰۰ خطاب به رئیس جمهور محترم به طور اجمال به مسائل مصرف آب در کشاورزی اشاره نموده بودم؛ ایران آن روز و امروز با ابربحران عدم توازن مخازن و مصارف آب روبه روست و در آن نامه به روش های مدیریت مصرف صحیح آب بر پایه تجارب شخصی در دوران مسئولیتم به عنوان رئیس سازمان جهاد کشاورزی جنوب کرمان در دل فلات مرکزی و ناحیه خشک ایران اشاره نموده بودم که بنا به ضرورت بخش هایی از آن را در این مقاله نیز خواهم آورد.
اخیراً رادیو صدای امریکا در یک گزارش تحلیلی با دعوت از جناب آقای سام خسروی فرد که در زیرنویس به عنوان متخصص و تحلیل گر محیط زیست معرفی شده بودند، مصاحبه ای نموده که در این مقاله پیرامون مباحث مطرح شده خواهیم پرداخت.
مقدمه:
از نظر نوع تولید بر مبنای محل تامین آب به طور کلی دو نوع کشاورزی دیم و آبی تعریف می شود. به هر نوع تولید در زراعت، باغبانی، جنگل و مرتع که تنها منبع تأمین آب از بارش مستقیم بارش های آسمانی نظیر باران برف و حتی تگرگ تامین شود دیم گویند. نوع دیگر استفاده از آب ذخیره شده است که ممکن است بارش های مستقیم را نیز در کنار خود داشته باشد و به آن کشاورزی آبی می گویند.
منبع تامین آب شامل آب های اتمسفری، سطحی و زیرزمینی است. منابع آب های زیرزمینی مشتمل بر چشمه، چاه و قنات است. اگر چه مظهر چشمه و قنات، محل تقاطعِ مکانیِ سطح ایستابیِ آب و سطحِ خاک است.
چاه ها خود به انواع چاه های سطحی و دهانه گشاد، چاه های نیمه عمیق و عمیق تقسیم بندی می شوند. منابع آب های ژرف یا خیلی عمیق هم که در حد مطالعات از آن نام برده می شود از آب های زیرزمینی محسوب می شوند. علاوه بر چاه های سطحی دهانه گشاد، استخر و برکه و رودخانه ها و منابع آب های جاری و آبگیرها هم از منابع سطحی به شمار می روند. اگر چه عمده آب های سطحی جهان که عمده سطح کره زمین را به خود اختصاص داده در اقیانوس ها واقع شده اند که به سبب محدودیت هایی نظیر درصد شوری بالا در شرایط عادی امکان مستقیم شرب و بهره گیری در کشاورزی را به جز پرورش و یا صید ماهیان آب های شور ندارند؛ مگر این که شیرین شده و یا برای آبیاری گروه محدودی از گیاهان شورپسند استفاده شوند. بخشی از آب موجود در کره زمین به صورت بخار در اتمسفر و بخش دیگری به‌ صورت جامد در یخچال‌های طبیعی وجود دارد.
حجم تقریبی میزان آب ذخیره شده در این منابع به شکل زیر است:
اقیانوس‌ها: حدود ۱٬۳۲۰ میلیون کیلومتر مکعب (۹۷٫۲٪)
یخچال‌های طبیعی: حدود ۲۵ میلیون کیلومتر مکعب (۱٫۷٪)
سفره‌های زیرزمینی: ۱۳ میلیون کیلومتر مکعب (۰٫۹٪)
آب‌های شیرین موجود در دریاها، دریاچه‌ها و رودها: ۲۵۰ هزار کیلومتر مکعب (۰٫۰۲٪)
بخار آب در هواکره حدود ۱۳ هزار کیلومتر مکعب (۰٫۰۰۱٪)
۹۷٪ آب روی زمین، آب شور و حدود سه درصد آن، آب شیرین است؛ اندکی بیش از دو سوم این مقدار، در یخچال‌های طبیعی و کلاهک‌های یخی و قطبی منجمد شده‌است. بقیه آب شیرین، غیر منجمد و بیشتر آب زیرزمینی است و تنها بخش کمی از آن بر روی زمین یا در هوا وجود دارد. بخش غیر استفاده آب شور و تلخ تحت شرایطی و با روش های صنعتی قابل شیرین شدن و کاربرد در شرب و صنعت و کشاورزی است که تکنولوژی آن گران بوده و احیاناً شاید فقط برای صنعت توجیه اقتصادی داشته باشد مگر آن که تولید آب شیرین کن ها و هزینه های شیرین کردن آب با دانش بومی به حدی تقلیل یابد که این امر اقتصادی باشد.
در کشور ما هم با بزرگنمایی منابع آب بیشتر از آن چیزی که موجود است نمایانده می شود و در این ارتباط بین آمار منابع آمار اعلام شده و خاصه مصرف آب در کشاورزی اختلاف نظر جدی و قابل ملاحظه ای وجود دارد که بخشی از آن ناشی از نحوه محاسبه آن است.
از این که ما در منطقه خشک ونیمه خشک دنیا واقع شده ایم و میانگین بارش سالیانه کشور از معدل جهانی بسیار پایین تر است و تقریبا حدود یک سوم جهان است و در خود جغرافیای ایران نیز بسیار متفاوت است و بر اساس میانگین به دست آمده از آمارهای بارشِ تحصیلی بیش از ۵۰ ساله ایستگاه های هواشناسی از یزد با متوسط ۵۹٫۲ میلی متر تا رشت با معدل ۱۳۳۷٫۵ میلی متر یعنی ۲۹٫۶ برابر اختلاف بسیار حیرت انگیز است؛ شک نکنید، ولی با همین شرایط باز هم با یک روش کشاورزی ایران را نگاه می کنیم!!! بایستی متناسب با ظرفیت منابع و البته بازنگری در شیوه های توسعه افقی با تکنولوژی های مدرن هم در خشکی و هم در دریا باید از شیوه کشت و کار یا کشاورزی گسترده (Extensive farming) یا،( Extensive agriculture) به کشاورزی فشرده یا کشاورزی متمرکز، ( Intensive agriculture) یا کشاورزی صنعتی با رعایت الزامات و پیوست های زیست محیطی آن تغییر مسیر بدهیم و بخشی از کشاورزی را به روش عمودی توسعه داد و از سطوح زیر کاشت آبی کاست و کوچکترین شکی نیست این روش کشاورزی مدرن بایستی توسط دانشمندان بخش و با طراحی نو از کشاورزی روز دنیا بر حسب آمایش سرزمین و تلفیق آن ها با میکرو و ماکروکلیماهای ایران پازل شود. بحث بسیار مهم دیگر بهره وری از منابع پایه است که به اعتقاد من مهم ترین آن، آب است که آن را به سه وزارت نسبت می دهیم. مسائل هواشناسی آن در وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواشناسی کشور و بحث هیدرولوژی و مدیریت تا مخازن و حتی بخشی از مزرعه(کانال های درجه ۱ و ۲) و همچنین مجوز و پروانه های بهره برداری منابع اب های سطحی و زیرزمینی در وزارت نیرو و بخش آبخیز و آبخوان بالادست و پایین دست سدها در وزارت جهاد کشاورزی و بخش سوم آن در مزرعه متمرکز است که به عهده وزارت جهاد کشاورزی گذاشته شده که تکمیل کانال های درجه ۳ و ۴ و طراحی شیوه های آبیاری و همچنین اکوفیزیولوژی گیاه و مدیریت فعل و انفعال در سطح فیزیولوژی گیاه و دام و طیور و آبزیانی است که از آب استفاده می نمایند و مجموع تلفیق دو دسته اقدامات فیزیکی یا ساختاری و همچنین به کارگیری دانش مزرعه و فارم به افزایش کارآیی و راندمان آب در مزرعه کمک می کند.
در زمانی که در سازمان جهاد کشاورزی جنوب کرمان مسئولیت داشتم با کمک و هدایت و پشتیبانی وزارتخانه اقدامات اساسی هم در بخش فیزیکی شامل تغییر روش آبیاری سطحی غرقابی به آبیاری های موضعی و میکرو و افزایش کیفیت مواد مصرفی با سخت گیری در استاندارد مواد اولیه و طراحی و اجرای دقیق و همچنین با شیوه های بهزراعی در مزرعه از جمله تغییر ساعات آبیاری، تراکم و ارقام مناسب، تغییر موضعی مانند آبیاری یک در میان خطوط کشت و تغییر آرایش و ارنجمنت کشت و همچنین استفاده همزمان از مالچ کفپوش، کشت نشایی و احداث گلخانه نشایی، احداث سایبان و… راندمان آبیاری بسیار بسیار بهبود یافت. مباحث تعیین الگوی کشت در مناطق، کنترل و کاهش تبخیر در آبگیرها و مخازن و تبخیر و تعرق در گیاه موضوع مهم بین متخصصان هیدرولوژی و فیزیولوژیست های گیاهی است که به عنوان مثال کاربردهای مالچ های گیاهی و پلاستیکی، آبیاری زیرسطحی در برخی زراعت ها و باغ ها و سیستم های آبیاری هوشمند و تکنولوژی های قابل برنامه ریزی برای آغاز و پایان اتوماتیک آبیاری با روش های علمی و کمترین دخالت انسان و کنترل از راه دور عملی است. در مخازن سدها به راحتی می توان کاربرد پوشش های گلوله های پلاستیکی را به ویژه در مناطق گرمسیر و تابش شدید آفتاب بررسی نمود تا از میزان تبخیر کاسته شود. اما بحث چالشی که موجب سیاست کشاورزی هراسی در مملکت شده با تاریخ کشاورزی ایران همخوانی ندارد. اولاً تمدن های بشری تماماً در کناره آب های دائمی و قابل اطمینان برپا شده و ثانیاً ایرانیان در ادوار تاریخی بهترین مهندسان سازه های آبی و آبیاری بوده اند من عصر ساسانی را زمان تسلط ایرانیان بر آب ها می دانم در زادگاه خودم سوسن در شهرستان ایذه بقایای پاپیل و آسیاب های فراوان در مسیر رودخانه کارون همچنین بندقیر شوشتر و کانال داریون و شبکه مهندسی زیر زمینی این شهر و آبشارها که ظاهراً در زمان شاپور دوم ساسانی ساخته شده است، شواهد محکمی از این مدعاست و ایرانیان باستان را از این نظر در جهان ممتاز و برجسته می نمایاند. قنات یا کاریز یا به زبان لری کهریز یکی از شاهکارهای و خلقت های خارق العاده دست بشر و ابتکار ایرانیان است و این تکنیک بسیار مدرن و حسابگرانه و اوج مهندسی متعلق به ایرانیان بوده که بدون مصرف هیچ گونه انرژی آب را با شیب هیدرولیکی کاملا محاسبه شده به سطح زمین منتقل و در مظهر قنات بر روی اراضی سوار و مسلط می نموده اند و در برابر این تکنیک فوق العاده شرقی و ایرانی یک تکنیک خانمان برانداز غربی وارد کشور شده و هرگز کنترل نگردید و همین عامل استفاده و بهره وری بیش از اندازه و توجه خاص فقط به منابع آب های سطحی در وزارت مربوطه و عدم توجه به توازن و تعادل بخشی میان منابع و مصارف سطح ایستابی زیرزمینی بویژه در دشت های فلات مرکزی ایران پایین و پایین تر رفته و حتی بر آبدهی بسیاری از قنوات هم تأثیر منفی گذاشته و یا به کلی خشکیدند. تاریخ ایران همواره با کم بارشی ها مواجه بوده ولی ایرانیان کاربلد و فهیم به جای مقابله راه مواجهه با خشکسالی را انتخاب کرده اند و از قحطی ها گریخته اند.
در زمینه اختلاف بین آمارهای اعلامی حجم آب مصرفی اعلام شده دربخش کشاورزی که همیشه صحنه اختلاف نظرمتخصصان وکارشناسان و حتی مدیران دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی بوده است، معاونت آب وخاک وزارت جهاد کشاورزی ازسال ۹۶ با همکاری موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی به منظور رفع ابهام در خصوص میزان مصرف آب در بخش کشاورزی اقدام به مطالعات پژوهشی در ۳۵محصول زراعی و باغی که حدوداَ ۸۵ درصد سطح کشت و تولیدات آبی کشور است آغاز نمود و بر اساس نتایج تحصیلی این طرح حجم آب مصرفی کل بخش کشاورزی کمتر از ۷۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. بر مبنای نتایج به دست آمده ازاین طرح پژوهشی وسیع که در ۴۵۰۰ مزرعه در سطح کشور و با انواع شبکه های آبیاری مدرن، نیمه مدرن، سطحی و سنتی و با ۴۰ هزارنفر ساعت انجام شده است، میزان حجم آب مصرفی محصولی مانند هندوانه که همواره تولید و صادرات آن مورد انتقاد بوده است و در اکثر مقالات ان را مانند پتک بر سر بخش کشاورزی می زنند، در کاربرد بالای مصرف آب ۴۸۰۰ مترمکعب در هکتار بوده درحالی که حجم آب مصرفی گندم ۵۲۰۰ مترمکعب می باشد و در روش های ابداعی در جنوب کرمان مصرف آب در هندوانه حتی تا ۲۲۰۰ مترمکعب در هکتار هم پایین آمده است. راندمان آبیاری در کشور به طور متوسط ۴۵ درصد است و میزان بهره وری درسال ۹۲ از ۹۲۰ گرم به ازای هرمترمکعب آب مصرفی به ۱۴۵۰ گرم درسال ۹۹ رسیده است. متاسفانه وزارت نیرو پس از رهاسازی آب از مخازن فارغ از تبخیرسطحی و نشت و نفوذ در مسیر و جذب توسط گیاهان در مسیر و پرت آب تمام این حجم را پای کشاورزی محاسبه می کند در حالی که آب تحویلی در ابتدای مزرعه باید ملاک عمل باشد و یا همین پرآب بر بودن هندوانه که در محافل خاص و حتی در نوشته هایی که اخیراً نوشته های برخی از شخصیت های ارزشمند و قابل احترام و در جاهای دیگری هم شنیده و دیده و دریافته ام؛ نکاتی را بر اساس تجارب شخصی در سازمان جهاد کشاورزی جنوب کرمان تقدیم می دارم و این مطلب جهت روشن شدن بحث برای کسانی است که مصرف بالای آب همین هندوانه🍉 را پیش می کشند و تصورشان این است که بیشترین مصرف آب در آن است در حالی که این امر کاملا اشتباه است؛ چرا که عملکردها در هندوانه بالا و میزان آب مصرفی بر واحد عملکرد بخش و تقسیم می شود و مصرف آب برای یک کیلوگرم محصول به دست می آید.
در جنوب کرمان که یکی از قطب های کشاورزی ایران است، تولید هندوانه در شهرستان های رودبار جنوب، فاریاب و قلعه گنج متمرکز است؛ اگر چه در شهرستان های دیگر نیز این زراعت مرسوم است.
سه شیوه کشت هندوانه وجود دارد که یکی از شیوه ها ابتکاری و از همان روش هایی است که قبلاً در زمینه آن بحث شده است:
🌱۱- روش کشت سنتی با آبیاری سطحی و مصرف ۴۵۰۰ تا ۴۸۰۰ متر مکعب آب در هکتار و تناژ ۳۵ تا ۴۰ تن
💦۲- تولید هندوانه با آبیاری میکرو یا موضعی و استفاده از نوار تیپ با مصرف ۳۲۰۰ تا ۳۵۰۰ متر مکعب و عملکرد ۵۵ تا ۶۰ تن در هکتار
💧۳- روش ابداعی سازمان جهاد کشاورزی و کشاورزان پیشرو درمنطقه جنوب کرمان یعنی تولید هندوانه با تلفیقی از آبیاری میکرو و مالچ های کف پوش با مصرف ۲۲۰۰ تا ۲۷۰۰ مترمکعب در هکتار و عملکرد ۷۰ تا ۱۱۰ تن در هکتار
محصول در همین شیوه یکی از کشاورزان در یک هکتار و ربع میزان ۱۷۵ تن تولید و به خارج از کشور صادر نموده بود که ۱۴۰ تن در هکتار بوده است.
با تبدیل مترمکعب به لیتر آب و تن به کیلوگرم هندوانه محاسبه مصرف آب چنین می شود:
۱- در روش اول ۱۱۲٫۵ تا ۱۳۷ لیتر آب برای هر کیلوگرم محصول
۲- در روش دوم ۵۳٫۳۳ تا ۶۳٫۶۳ لیتر آب برای هر کیلوگرم محصول
۳- در روش سوم ۲۰ تا ۳۷٫۵۷ لیتر آب برای هر کیلوگرم محصول
بنابراین مصرف آب برای یک کیلوگرم هندوانه در گرمترین منطقه ایران بین ۲۰ تا ۱۳۷ لیتر به ازای هر کیلوگرم است و نه ۲۵۰۰ لیتر که در برخی از مطالب منتشره در فضای مجازی منتشر می شود و بقیه محاسبات بعدی هم بر همین اساس که مبنای علمی ندارد.
بدیهی است اندازه گیری های مربوطه با نصب کنتور در مسیر ورودی آب و در شرایط مزرعه مربوط به کشاورزان منطقه بوده و کاملا جنبه عملیاتی داشته و نه در مزارع تحقیقاتی

تحلیل کارشناس رادیو صدای امریکا

آقای سام خسروی فرد که تحت عنوان متخصص و تحلیل گر محیط زیست مخاطب مصاحبه مجری رادیو صدای امریکا بودند در تحلیل خود اظهار داشتند:
در ابتدا مجری به نقل از وزیر جهاد کشاورزی ایران گفت:
“هر کشاورزی که نرخ بهره وری آب را ۵۰ درصد بالا ببرد مبلغ آب بهای او صفر می شود” و سپس از کارشناس برنامه پرسید این بسته های تشویقی دولت برای اصلاح الگوی کشت در این وصعیت بی آبی چه پیامدهایی می تواند داشته باشه؟!!
آقای خسروی فرد در اظهار نطر عجیبی پاسخ دادند:
“به وضعیت فروپاشی سرزمینی بیشتر کمک می کنه و باعث میشه ایران بیشتر از قبل نابود بشه”
ایشان سپس با ارائه آماری از وضعیت و روند افزایشی تعداد چاه های ایران در طول زمان به مشکلات عدم تعادل مخزن و مصرف اشاره نمود و در پایان با اذعان به جایگاه ضعیف کشاورزی در اقتصاد ایران ناباورانه این اقدام اخیر دولت را نوعی باج دادن به کشاورزان برای سرپانگهداشتن آنان خواند که در ادامه به تشریح و نقد سخنان ایشان می پردازیم.
۱- ایشان مقیم کانادا بوده و احتمالاً همان گونه که پیداست اطلاعات و به تبع آن اظهارنظرات ایشان بر مبنای داده هایی است که از راه دور دریافت کرده و همان گونه که در آمار اشتباه ارائه شده توسط ایشان مشخص بود٫ شناخت دقیقی از سیمای محیط زیست، وضعیت هیدرولوژیکی و منابع آب های ایران و جامعه شناسی روستایی و اقتصاد تولید کشاورزی و نقش آن در سپهر اقتصادی-اجتماعی ایران ندارند و ایشان پیشرفت های بشری را به ویژه طی قرن اخیر و خاصه دو دهه گذشته در کلیه امور سخت افزاری و نرم افزاری بخش کشاورزی نادیده گرفته اند، چرا که با این روند کم بارشی اگر بشر به دستاوردهای جدیدی در مواجهه با طبیعت نمی رسید امروزه شاهد انواع قحطی و گرسنکی و مرگ و میر بخشی از جوامع خاصه در مناطق خشک و نیمه خشک می بودیم. بنابراین اظهار نظر پیرامون مسئله ای چون آب که علاوه بر مسئله هیدرولوژی در ابعاد اقتصادی، تولیدات کشاورزی، انرژی و صنعت مطرح است نیازمند دانش جامع الاطراف بوده و منظور کردن و گره زدن آب فقط با محیط زیست بدون لحاظ نقش آب در زتدگی بشر و رفع حوائج طبیعی او امری ناقص است گر چه نگارنده هرگز باور ندارد که به انگیزه و بهانه رفع مایحتاج بشر و یا افزایش تولید در اجتماع و رونق اقتصادی-اجتماعی باید بر محیط زیست تازیانه و شلاق زد.
۲- ایشان به افزایش بی رویه مصرف آب در کشاورزی با افزایش تعداد چاه های غیرمجاز اشاره نموده است ولی او نگفته است که عملاً میزان مصرف آب طی این سال ها به دلیل پیشرفت های حاصله در اجرای نتایج حاصله از پیشرفت های علمی بشر کاهش یافته و در حین حال تولید نیز نه تنها کم نشده بلکه افزایش یافته است که این امر ناشی از انجام فعالیت هایی نظیر اصلاح ارقام پرمحصول مقاوم و متحمل به کم آبی، شوری، سرما، گرما و کاربرد مواد آلی و معدنی و بیولوژیکی در باروری و حاصلخیزی خاک و بستر تولید بوده است.
۳- ایشان اظهار نداشته اند که در طی سال های پس از انقلاب به ویژه در دهه اخیر اجرای سامانه های نوین آبیاری با تاکید بر آبیاری های موضعی و میکرو و مالچ پوششی گاه میزان مصرف آب در واحد سطح تا ۸۰ درصد کاهش یافته است.
۴- توسعه ساخت گلخانه ها در ایران و اصلاح سازه ها و به روزآوری آن ها توسط تکنیک کاملاً ایرانی این سازه ها را کاملا با نمونه های مشابه خارجی رقابت پذیر ساخته و اخیرا این دانش صد درصد بومی بوده و حتی یک پیج گلخانه از خارج وارد نمی شود و عملکردها در محیط های قابل کنترل گاه حتی تا ۲۰ برابر عرصه های طبیعی است و در حالی که مصرف آن حدود یک سوم آب مصرفی در محیط باز است.
۵-وزارت جهاد کشاورزی در سال جاری با طرح پایه ای آبخوانداری و آبخیزداری با کنترل رواناب ها و سیل و فرسایش آبی زمینه تامین و هدایت و تجمیع آب های جاری در آبخوان ها و مخازن پشت سدها و زیرزمینی را فراهم نموده است.
۶- سوال من از جناب آقای خسروی فرد این است که چگونه طرح این مسئله که تخفیف آب بها به کشاورزانی که با اصلاح روش های آبیاری و بهینه مصرف کردن آب ، بهره وری را تا ۵۰ درصد افزایش دهند، باج دادن به کشاورزان و زمینه نابودی تمدن و سرزمین ایران است؟!!! این اقدامات دقیقاً در مسیر حفظ منابع ارزشمند آب های سرزمینی و ممانعت ار فروپاشی اقلیمی و سرزمینی است.
۷- سوال بعدی من از ایشان آن است که او مفهوم افزایش بهره وری در آب را چه تصور می کنند که آن را در جهت فروپاشی سرزمینی می خوانند؟! آیا افزایش کارآیی و راتدمان آبیاری اقدامی بر خلاف منافع زیست محیطی است یا به سود آن؟!!
برای آگاهی خوانندگان عزیز مطابق تعریف، راندمان آبیارى درصدى از مقدار آب تأمین شده براى مزرعه است که بتواند مفید واقع شود. هرگاه براى مزرعه‌اى به مقدار S آب تأمین شده باشد و نیاز آبیارى و آبشویى به ترتیب I و L باشد در این صورت راندمان آبیارى در مزرعه عبارت خواهد بود از:
Ei = 100 ( I + (L/S) )
Ei = 100 (S – (DP) – (RO) – (O/S) )
که در آن:
DP =نفوذ عمقی
RO = روان‌آب
O = تلفات متفرقه مى‌باشد
همچنین اصطلاح کارایی مصرف آب بیانگر نسبت میزان محصول تولیدی بر حسب کیلوگرم به آب تعرق شده بر حسب متر مکعب می باشد.
کاربری مفهوم بهره وری آب، به مقیاس کار و استفاده از آن متفاوت است. بهره وری آب در گیاه در منابع علمی به صورت (WUE) ذکر شده که با عنوان کارایی مصرف آب و معادل نسبت عملکرد اقتصادی به تبخیر و تعرق واقعی گیاه تعریف می گردد.
این تعاریف در بین متخصصان علوم کشاورزی یکسان نمی باشد به عنوان مثال متخصصان زراعت، کارایی مصرف آب را نسبت ماده خشک تولید شده به ازای واحد آب مصرف شده می شناسند. به سبب آن که اساس تولید و مصرف در گیاهان، برگرفته از دو فعالیت بسیار مهم فتوسنتز و تعرق می باشد، لذا فیزیولوژیست های گیاهی کارایی مصرف آب را نسبت فتوسنتز به تعرق به ازای واحد سطح برگ یا واحد بوته گیاه در یک دوره زمانی معین تعریف می نمایند. به عبارت دیگر بحث کارایی مصرف آب و یا بهره وری آب بسیار وابسته به فعالیت های و فعل و انفعالات درون گیاهی و محیط پیرامونی در واحد زمان و واحد سطح و میزان آب مصرفی و نتیجه و برونداد تحصیلی از این محیط تولیدی است و این محاسبات بسته به مقیاس های مدیریتی گیاه، مزرعه، شبکه آبیاری و یا حوضه آبریز اجزای این شاخص می تواند متفاوت باشد. با این وجود اساس محاسبات یکی است صورت کسر میزان تولید و مخرج کسر آب مصرفی است بر این اساس، این شاخص با افزایش عملکرد، کاهش آب مصرفی و یا تاثیر هر دو عامل به صورت همزمان، افزایش می یابد. تمام توصیه های فیزیولوژیست ها و دستورات مدیران مزرعه دقیقا منجر به افزایش صورت کسر و کاهش مخرج آن و یا هر دو می شود بنا بر کارآیی می تواند به چند جنبه بیان و مورد استفاده قرار گیرد:
-افزایش تولید
-افزایش عملکرد وزنی محصول در واحد سطح
-بازده پولی واحد آب مصرف شده در منطقه
-بازده پولی واحد آب مصرفی در هر محصول
-بازده یک واحد آب به ازای مثلا لیتر بر گرم
-بازده محصول به آب مصرفی بر اساس گرم بر لیتر
-بازده واحد آب در واحد سطح از محصول گرم بر لیتر در متر مربع
به هر روی افزایش این دو جزء مهم از بهره وری آب یعنی هم نسبت مفید آب مصرفی و هم حصول عملکرد بالاتر به نسبت آب مصرف شده ثابت خود نیازمند علم و دانش و تجربه و مهارت است و اقدامی در خور و شایسته است که قطعا همزمان با افزایش تولید در واحد سطح مزرعه، میزان آب مصرفی را نیز به شدت کاهش خواهد داد.
بر این اساس رعایت اصول اولیه اصلاح نباتاتی و بهنژادی و معرفی یک رقم با پتانسیل بسیار بالای ژنتیکی و مدیریت گیاه در جهت نیل به حداکثر قابلیت تولید پتانسیل بالقوه نیازمند دو وجهه معرفتی در عالم کشاورزی است:
الف- بهنژادی
ب- بهزراعی
مرز وسط این دو اگرو فیزیواکولوژی است که با شناخت آگاهی از پنانسیل درون گیاه و محیط بیرونی میکروکلیماها با انتخاب رقم و رعایت تاریخ کاشت و تراکم و ارایش کاشت صحیح بهترین پازلینگ را انجام می دهد. این اقدامات در کنار مراقبت های مزرعه از جمله تغذیه گیاهی، خاکورزی مناسب و به ویژه وجود و تقویت منابع آلی خاک، حفاظت محصول از تنش های محیطی و عوامل پاتوژنیک و مدیریت آبیاری از نظر زمان و حجم و شیوه آبیاری امکان حداکثر بهره وری را به دست می دهد.
در طی این سال ها وزارت جهاد کشاورزی که از بخش های علمی- اجرایی دولت است با برنامه ریزی دقیق کوشیده است که با اجرای برنامه های مختلف از جمله توسعه روش های آبیاری میکرو و زیرسطحی، کاهش سطوح زیرکاشت محصولات آب بر، انتقال کاشت به فصول سرد و بارانی و حداکثر استفاده از بارندگی ها و آب سبز و توسعه گلخانه ها و شیوه های ردیفکاری و خطی کاری در محصولات وجینی و غلات و توسعه ریزدانه کارها و غده کارها و عمیقکارها در محصولات مختلف و از جمله دیم و همچنین آبیاری تکمیلی به پتانسیل های بالای ژنتیکی ارقام نائل شود تا جایی که اتفاقاً همچنان که انتخاب کساورزان نمونه کشوری نشان می دهد حداکثر محصول با کمینه مصرف آب در همین مناطق تحصیل شده است.
من دقیقا متوجه نشدم کارشناس رادیو صدای امریکا در کشوری که از حیث کشاورزی مرجع علمی است و در رسانه ای که ممکن است میلیون ها بیننده در سراسر جهان داشته باشد چگونه بدون اطلاع از تعاریف بدیهی و ابتدایی بهره وری آب تصمیم اخیر وزیر کشاورزی یک کشور را مبنی بر حمایت از کشاورزان در بالابردن میزان کارآیی و راندمان مصرف آب را اقدامی در جهت هدردادن منابع آب یک کشور تصور کند و آن را مورد نقد جدی قرار داده و از پیامدهای منفی آن بگوید.
هیچ کس در بین متخصصان ایرانی نیست که به بحران و بلکه ابربحران کم آبی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از مناطق دنیا اذعان نکند و کسی هم یافت نمی شود که با کاهش مصرف آب و جبران کسری مخازن مخالفت کند و از قضا در وزارت جهاد کشاورزی این سختگیری به مراتب افزونتر است و سیاست های کلان وزارت در سه دهه اخیر و به ویژه مصرف بیشترین اعتبارات خود در امور زیربنایی نیز شاهدی بر این ادعاست اما از آن سر جهان در یک بحث زیست محیطی و علمی ناگاه به یکباره با اهداف دیگری اقدامات سازنده یک دستگاه اجرایی که باید مورد تشویق و حمایت قرار گیرد به ناگاه مورد حمله قرار گرفته و فراتر از دولت، نظام و حکومت را متهم به خشکاندن کشور می نمایند که قطعاً دور از انصاف است.
به دست اندرکاران شبکه رادیوی صدای امریکا توصیه می نمایم با مطالعه دقیق سابقه وزارت کشاورزی و همچنین وزارت جهاد کشاورزی و اقدامات اساسی این وزارت در افزایش راندمان و کارآیی مصرف آب و پیشرفت های چشمگیر کشاورزی در دانشگاه ها و وزارت جهاد کشاورزی و سطوح مزارع بهره برداران منصفانه تر نسبت به این بخش قضاوت نموده و اساساً چنانچه با نظام و حکومت ایران مشکل دارند بخش علمی کشاورزی را وجه المصالحه این اختلافات قرار نداده و چنانچه قرار است به بحث هایی نظایر مصرف آب در کشاورزی پرداخته شود از صاحبنظران مطلع دعوت شده و حتی اجازه پاسخگویی به متخصصان آشنا به کار در درون کشور که اطلاعات دقیقی از کم و کیف بخش کشاورزی دارند، داده شود.
🌾نتیجه گیری و پیشنهادات: بحثی به درون کشور
با این تفسیر و توضیحات یک بازنگری در نگاه به آب در بخش های صنعت و کشاورزی و شرب خیلی ضروری به نظر می رسد و من گمانم این است بزرگترین مشکل بزرگ تر از کمبود آب، عدم نگاه تخصصی به این بخش و ضعف شدید برنامه ریزان و مجریان است، اگر چه در بخش کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی در بخش آب و خاک اقدامات اساسی خاصه در توسعه آبیاری های نوین و جایگزینی آن ها با روش سنتی و همچنین توسعه گلخانه ها انجام داد که تحسین برانگیز است ولی این سیاست کشاورزی هراسی باید تعدیل شود و دولت در چهار بخش حوزه آبخیز و آبخوان، حوضه سدها و آبگیرها، مزرعه و گیاه کارهای اساسی کند.
اولاً به آقای رئیس جمهور محترم توصیه می نمایم حال که بزرگترین بهره بردار آب در کشور بخش کشاورزی است و جایگاه این بخش و وزارت جهاد کشاورزی در تصمیم گیری کلان در حوزه آب به خوبی تعریف نشده است و هرگاه وزارت نیرو اراده کند بدون در نظر گرفتن نیاز آبی گیاهان کشت شده به ویژه در دشت های پایاب سدها اب رها می کند و این کشاورز است که باید خود را با آن میزان و آن زمان رهاسازی آب تطبیق دهد و همیشه آرزوی من به عنوان یک روستازاده تحویل حجمی آب و آن هم سرمزرعه بوده و نه درون مسیر رودخانه، بنابراین نقش واقعی بزرگترین مصرف کننده آب در تصمیم کیری های کلان مشخص شده تا بتواند به موقع و صحیح برای آب در دسترس برنامه ریزی نماید.
از طرف دیگر حکومت نیز بر اساس تجربه تلخ تحریم ها و خشکسالی و درک عمیق اهمیت تأمین غذا برای جامعه باید حساب جدیدی روی بخش کشاورزی باز کند. من اگر در اتاق فکر نظام حضور داشتم حتما در نگارش برنامه هفتم توسعه، یکی از اصلی ترین سیاست های نظام را تأکید بر کشاورزی دانش بنیان و اجرائی توصیه و تعریف می نمودم و حمایت بی دریغ از بخش کشاورزی و وزارت متولی آن را در دستور کار قرار می دادم و این نکته به صورت عملی باید در اعتبارات و اختیارات این وزارتخانه دیده شود و تجربه بسیار بالای متخصصان مجرب در درون یکی از فنی ترین و اجرایی ترین و علمی ترین و باسابقه ترین وزارتخانه های ایران به کمک اقتصاد و محیط زیست ایران بیاید.
یکی دیگر از گمشده های بخش کشاورزی عدم توجه کافی و وافی به زراعت و باغبانی دیم است و اقدامات اساسی علمی، فنی و اجرایی با توجه به سطح زیر کشت بالاتر زراعت دیم نسبت به آبی در برخی از محصولات می توان شاهد افزایش عملکرد و فشار کمتری به منابع آبی برای تامین همان محصولات نمود، ضمن این که ابیاری تکمیلی در کنار تغذیه گیاهی در برخی مناطق که امکان آن فراهم تر است عملکرد محصول را به شدت افزایش می دهد.
همچنین برای توسعه کشاورزی عمودی هم راهکارهای اساسی دارم که در حوصله این مقاله نمی باشد.
ضمناً کاربرد انواع روش های کم آبیاری و کاهش تبخیر و تعرق نیز فراوان هستند و نیازمند ورود کشاورزی ایران به دوره سازگاری با کم آبی و تعریف یک کشاورزی پیشرفته نوین با کارآیی و راندمان مصرف بالا از منابع به ویژه آب باشیم که برخی از جلوه های آن را برای مناطق متنوع اقلیمی ایران با همین وضعیت و محدودیت موجود امروزین طراحی کرده ام که امیدوارم اگر قدرت درک و فهم تغییر نگرش ما از نگاه مصرفی و روزمرگی به استفاده درست و پایدار از منابع موجود، تغییر یابد امکان اجرای بخشی از آن ایده ها در کشور فراهم آید. ✅ان شاءالله
✏️دکتر سیدیعقوب موسوی-یکشنبه ۶ شهریور ۱۴۰۱ خورشیدی- تهران