چه کسی مسئول تهدید امنیت غذایی است؟

نویسنده : دکتر فاطمه پاسبان استاد موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی

چه کسی مسئول تهدید امنیت غذایی و معیشت مردم است؟

گندم یکی از محصولات عمده زراعی کشور ایران بوده که منبع تغذیه انسان و دام و منبع درآمدی و تامین زندگی و معیشت بخشی از روستاییان کشورمان است. برخلاف سایر غلات، گندم را می‌توان از طرق مختلف از جمله در تهیه نان، بیسکویت، شیرینی، کیک، اسپاگتی، ماکارونی مورد مصرف قرار داد. از گندم در صنایع کاغذ سازی، چسب سازی و همچنین در تهیه پودرهای لباسشویی نیز استفاده می­شود. از سبوس و کاه آن نیز به عنوان خوراک دام استفاده می­شود و انواع مختلف گندم برای مصارف گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کاربردهای متنوع گندم در تولید غذا و نهاده تولید سایر کسب و کارها، این محصول را به محصولی راهبردی تبدیل کرده است که کشورهای مختلف جهان به اشکال مختلف از زنجیره ارزش گندم حمایت می کنند.

گندم در بخش تولیدات زراعی ایران جایگاه مهمی دارد. سال زراعی ۹۸-۱۳۹۷، سطح زیرکشت کل محصولات زراعی کشور تقریبا برابر ۱۱.۸ میلیون هکتار بوده است که محصول گندم به تنهایی نیمی از زمین‏های زراعی کشور را به خود اختصاص داده است. سطح زیرکشت گندم در سال زراعی ۹۸-۱۳۹۷ برابر با ۵.۴ میلیون هکتار بوده است. این موضوع نشان‏دهنده آن است که کشاورزان و خانوارهای روستایی زیادی به کشت گندم مشغول بوده و معیشت آنان به تولید گندم گره خورده است (بر اساس سرشماری کشاورزی سال ۱۳۹۳ در حدود ۱.۳ میلیون بهره‌بردار گند‌م‌کار در کشور وجود دارد). از سوی دیگر تامین امنیت غذایی کشور (نان، ماکارونی و …) منوط به دسترسی فیزیکی و اقتصادی به این محصول است.

ضررو زیان ۱۳.۶ میلیارد دلاری خشکسالی به تولیدات غلات

در شرایط کنونی، دسترسی فیزیکی و اقتصادی گندم با تهدید تغییرات آب و هوایی و به ویژه خشکسالی مواجه است. این نکته را در نظر بگیریم که حدود ۴۰ درصد گندم تولیدی کشت دیم است که خشکسالی و تغییرات آب و هوای بر میزان تولید اثرگذار است. مطالعات فائو (تأثیر بلایا و بحران ها بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی، ۲۰۲۱) نشان می­دهد که طی سال­های ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۹ به دلیل خشکسالی عملکرد گندم ۸ درصد کاهش یافته است (حدود ۰.۲۹ تن در هکتار). به همین ترتیب، حوادث مکرر و شدید مرتبط با تغییرات آب و هوایی همراه با اثرات خشکسالی و گرما در جدیدترین خشکسالی (۲۰۰۷-۲۰۰۵) به طور متوسط ۱۳.۷ درصد باعث کاهش تولید غلات شده و زیان ارزش تولید ناشی از آن حدود ۱۳.۶ میلیارد دلار برای گندم برآورد شده است. (لیزیوم و همکاران، ۲۰۱۸). مطالعات داخلی نیز حاکی از آن است که خشکسالی تأثیر مستقیمی بر کاهش عملکرد محصولات کشاورزی دارد؛ به طوری که با کاهش هر واحد بارندگی (میلی متر) تولید ۲.۷۲ کیلوگرم گندم در واحد هکتار کاهش می یابد. (بستانی، ۱۳۹۰)

لطفاً حمایت را به ضد توسعه پایدار تبدیل نکنید!

در این شرایط که بحران­های مختلفی از جمله تغییرات آب و هوایی (کاهش بارش، خشکسالی، افزایش گرما، افزایش آفات و بیماریهای گیاهان و …) نشست زمین، کووید-۱۹، امنیت غذایی کشور را با تهدید روبه رو کرده است، ضرورت ایجاب می­کند که حمایت­های هوشمند سبز دوستدار طبیعت بر حسب آمایش سرزمین از گندم به عمل آید. در این میان، توجه به ارقام مقاوم در برابر کم آبی و خشکسالی و آفات، تنوع زیستی، افزایش عملکرد در واحد سطح، تغییر الگوی مصرف به سمت جایگزین «غذاهای دیگر» به جای گندم و نان از جمله سیاست­هایی خواهد بود که می تواند امنیت غذایی و معیشت بازیگران زنجیره ارزش گندم را تقویت کند. نکته مهم در اتخاذ سیاست­های حمایتی دستیابی به کارایی و بهره­وری است که قیمت تمام شده پایین و کاهش ضایعات رابه همراه داشته باشد و در کنار آن، کمترین هزینه بیرونی (از جمله هزینه زیست محیطی، منابع پایه (آب خاک) و.) را به دنبال داشته باشد؛ به طوری که شاخص­های توسعه پایدار پیاده سازی شود. به عبارتی «حمایت» به «ضد توسعه پایدار» تبدیل نشود. دیگر دوران آزمون و خطا و بلندپروازی بدون توجه به واقعیت­های موجود تمام شده و تامین امنیت غذایی و معیشت ذی­نفعان نیازمند علم و آگاهی و مدیریت دانش است.

قیمت تضمینی ۵ هزار تومان؛ حمایت یا شوخی با کشاورزان؟!

در حال حاضر سیاست‌های حمایتی از گندم در کشور ما که بیشتر بر حول‌وحوش قیمت تضمینی است؛ با توجه به شرایط تورمی فزاینده کشور به‌تنهایی نمی‌تواند مخاطراتی که گندم را تهدید می‌کند، پوشش دهد. قیمت تضمینی ۵۰۰۰ تومان برای هر کیلو با تورم شدید تولیدی آیا می‌تواند انگیزه تولید را به همراه داشته باشد؟ به‌طور نمونه با افزایش ۶۴.۳ درصد هزینه شخم با تراکتور در پاییز سال ۹۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۳/۶۲ درصد هزینه دیسک با تراکتور برای زمین‌های زراعی آبی و ۱۰۵ درصد برای زمین دیم، هزینه کارگر وجین کار و تنک کار ۴۲.۸ درصد افزایش هزینه داشته است (قیمت فروش محصولات و هزینه خدمات کشاورزی در مناطق روستایی کشور – پاییز ١٣٩٩) آیا قیمت ۵ هزار تومان می‌تواند پاسخگوی هزینه تولید و سود تولیدکننده بر حسب اندازه زمین و عملکرد محصول باشد؟

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

ع