فرصت آخر بایدن برای نجات برجام؟

الجزیره در گزارشی با تشریح پیش‌زمینه‌های مذاکرات برجامی که امروز در وین آغاز می‌شود، درباره آنچه انتظار می‌رود در طول گفت‌وگوها مطرح شود و نتایج احتمالی آن گمانه‌زنی کرده است.

اقتصاددان: مازیار معتمدی خبرنگار شبکه خبری الجزیره در مطلبی به “آنچه از مذاکرات ایران و قدرت‌های جهانی انتظار می‌رود” پرداخته و نوشته است: مذاکرات هسته‌ای روز سه‌شنبه نوید آغاز یک روند طولانی اما حیاتی برای بازیابی توافق هسته‌ای تاریخی ایران در سال ۲۰۱۵ را می‌دهد.

نمایندگان قدرت‌های جهانی که توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ را امضا کردند برای نجات این توافق تاریخی، روز سه‌شنبه به وین می‌روند، اما مسیر پیشِ رو طولانی و دشوار به نظر می‌رسد.

اخبار روز جمعه مبنی بر اینکه اعضای باقی مانده این توافق -ایران، چین، فرانسه، آلمان، روسیه و انگلستان- مذاکرات حضوری را انجام خواهند داد، به عنوان یک تحول مثبت برای جلوگیری از سقوط کامل توافق، مورد استقبال قرار گرفت.

پس از این رویداد، علی اکبر صالحی ، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در یک گفتگوی صوتی شامگاهی از طریق کلاب هاوس، گفت که با پایان یافتن بحث کودکانه درباره اینکه اول چه کسی باید اقدام کند، “بن‌بست برجام در حال شکستن است.”

نمایندگان ایران و ایالات متحده در وین با هم در اتاق مذاکره نخواهند بود، زیرا ایران اصرار دارد گه پیش از لغو تحریم‌های سختگیرانه‌ای که پس از خروج یک جانبه دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸ اعمال شد، هیچ مذاکره مستقیم یا غیرمستقیمی بین دو کشور انجام نخواهد شد.

ایران پس از یک سال صبر، در پاسخ به اقدام ترامپ، عبور از تعهدات خود در چارچوب این توافق را آغاز کرد و به موازات آن ایالات متحده علیرغم مخالفت سایر امضا کنندگان، کارزار فشار حداکثری واشنگتن را تشدید و تمدید کرد.

چالش‌های مهم در کاهش تحریم‌ها

سینا عضدی، عضو غیرمقیم شورای آتلانتیک، گفت که ایران و ایالات متحده اخیراً اراده سیاسی برای احیای توافق را نشان داده‌اند.

اگرچه محمدجوادظریف، وزیر خارجه ایران روز جمعه در توییتی گفت که امضاکنندگان برجام در وین تمرکز خود را معطوف به “نهایی کردن سریع رفع تحریم‌ها” می‌کنند، اما سخن گفتن درباره این امر بسیار آسان‌تر از انجام آن است.

عضدی به الجزیره گفت: “مسئله در اینجا این است که اقدامات ایران در نقض توافق به آسانی قابل برگشت است، درحالی‌که برای ایالات متحده، به دلیل سیاست “زمینِ سوخته” دولت ترامپ با هدف از بین بردن برجام و شبکه پیچیده تحریم‌ها، بازگشت کامل به توافق دشوارتر خواهد بود.”

ظریف در اوایل سال [میلادی] جاری گفته بود که ایالات متحده حدود ۱۶۰۰ مورد تحریم را علیه ایران وضع کرده، مجدداً اعمال کرده یا برچسب تحریمی آن‌ها را تغییر داده است و به این ترتیب بصورت مستقیم و غیرمستقیم یک خسارت اقتصادی یک تریلیون دلاری به ایران وارد کرده است.

مشخص نیست که چگونه این تحریم‌ها لغو می‌شوند و یا اینکه در نهایت چه تعداد تحریم باید لغو شود تا ایران به وعده خود مبنی بر بازگشت کامل به توافق هسته‌ای عمل کند.

مقامات دولت ترامپ در سال ۲۰۲۰ مأموریتی را انجام دادند که هرگونه تلاش دولت احتمالی جو بایدن برای بازگشت به توافق هسته‌ای را دشوارتر کند. به این ترتیب، وزارت خزانه‌داری برخی تحریم‌ها علیه افراد و نهادهای ایرانی که قبلاً تحریم شده بودند را با تعیین نام‌های جدید یعنی “تروریسم” و “نقض حقوق بشر” مجدداً اعمال کرد.

احتمال عدم تطابق انتظارات و پیشنهادات

به گفته دیاکو حسینی، محقق ارشد مرکز مطالعات استراتژیک، بخش تحقیقاتی دفتر ریاست‌جمهور ایران، تهران انتظار دارد همه تحریم‌های اعمال شده توسط ترامپ تحت هر برچسبی برداشته شود.

وی به الجزیره گفت: “به نظر می‌رسد مقامات در تهران شرایط داخلی ایالات متحده و محدودیت‌های دولت بایدن را به خوبی درک می‌کنند، اما در عین حال این مسئله مربوط به ایالات متحده است و نه ایران.”

حسینی گفت: مذاکرات آینده دشوار خواهد بود، به ویژه اینکه ممکن است اختلافات بین طرفین بر سر آنچه انتظار دارند طرف مقابل برای احیای برجام انجام دهد، به شدت بالا بگیرد. انتظاراتی که لازم است سازگارسازی شوند.

وی اضافه کرد: من انتظار موفقیت ناگهانی و بزرگی را ندارم، اما می توانیم مطمئن باشیم که در مسیر درست قرار گرفته‌ایم. من انتظار دارم که در پایان مذاکرات وین، نسبت به آنچه همه طرف‌ها برای بازگشت به تعهدات خود ذیل برجام باید انجام دهند، دید واضح‌تری بدست بیاوریم؛ که برای شروع، موفقیت قابل قبولی است.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، گفت که به باور او برای یافتن یک مسیر رو به جلو، بیش از یک دور مذاکره لازم است، اما دور اول نباید شکست بخورد.

وی به الجزیره گفت: “دشوار نیست که پیش‌بینی کنیم یک عدم سازگاری بین انتظارات ایران و پیشنهادی که ایالات متحده مایل است ارائه دهد، رخ خواهد داد. اما با پراگماتیسم*، دو طرف می‌توانند به یک چارچوب مشترک قابل قبول برای پیشرفت در مسئله دست یابند.

(*پراگماتیسم، یک رویکرد سیاسی است که واقع‌بینی، مصلحت‌اندیشی، تسامح و عمل‌گرایی ۴ مشخصه اصلی آن است.)

وی گفت: مسئله کلیدی این است که اقدامات برای احیای برجام چگونه توالی‌بندی می‌شوند، اما اگر تهران با انتظارات حداکثری وارد شود ، با دست خالی خارج خواهد شد”.

وزارت امور خارجه ایران به تازگی گفت که تهران یک “طرح گام به گام” برای برداشتن لایه‌های تحریم‌های آمریکا را نمی‌پذیرد و انتظار دارد که ایالات متحده “گام نهایی” برای برداشتن همه تحریم‌های اعمال شده توسط ترامپ را بردارد.

۳ دلیل تکاپوی کنونی

کارشناسان ۳ دلیل برای به تکاپو افتادن طرف‌ها جهت احیای برجام که به گشایش کنونی منجر شده است، مطرح می‌کنند:

۱. برخی از ناظران می گویند که شروع مجدد مذاکرات هسته‌ای تحت تأثیر این واقعیت است که ایران و چین در اواخر ماه مارس پس از سفر وانگ یی وزیر امور خارجه چین به تهران، توافق همکاری جامع ۲۵ ساله را امضا کردند.

۲. برخی دیگر معتقدند که محدودیت زمانی بر روی از سرگیری تعامل تأثیر داشته است. از یک طرف، توافق سه ماهه‌ای که ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای حفظ موقت نوار دوربین‌های نظارت بر سایت‌های هسته‌ای منعقد کرده، در اواخر ماه می به پایان می‌رسد.

انعقاد این توافق در اواخر فوریه از یک بحران جلوگیری کرد، زیرا بدون آن ناظر هسته‌ای جهان در مأموریت مهم نظارت بر فعالیت هسته‌ای ایران، با یک وقفه قابل توجه روبرو می‌شد.

۳. از طرف دیگر، انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئن به سرعت در حال نزدیک شدن است، و خروجی احتمالی آن یک رئیس‌جمهور محافظه‌کار یا تندرو -احتمالاً با سابقه نظامی- است که ممکن است مانند حسن روحانی، رئیس جمهور نسبتاً میانه‌رو در حال خروج، طرفدار حفظ برجام نباشد.

اما سینا عضدی، عضو شورای آتلانتیک اظهار داشت که وی نسبت به دستیابی به موفقیت خوشبین است، به این دلیل که روحانی به دلایل متعددی از جمله نجات اعتبار سیاسی خود، مایل است با لغو تحریم‌ها مقام خود را ترک کند.

وی گفت: “به طور خلاصه، دولت وی توجه خود را معطوف به تلاش برای رفع تحریم‌ها در اسرع وقت، ترجیحاً قبل از ترک مقام خود خواهد کرد.”

مسائل داخلی ایران و فرصت محدود بایدن

در همین حال، تندروها در پارلمان ایران در تلاشند تا نقش فعالی را در آینده برجام داشته باشند.

روز یکشنبه، تعدادی از نمایندگان مجلس بیانیه‌ای عمومی منتشر کردند و گفتند تنها راه بازگشت ایالات متحده به توافق هسته‌ای این است که دولت روحانی گزارشی درباره لغو کامل تحریم‌ها به مجلس ارائه دهد، که باید قبل از نهایی شدن به تصویب مجلس برسد.

ترور دانشمند ارشد هسته‌ای ایران محسن فخری زاده در ماه نوامبر طی حمله‌ای گستاخانه که ایران انگشت اتهام را به سوی اسرائیل دراز کرد، باعث شد نمایندگان مجلس قانونی را تصویب کردند که می‌تواند غنی سازی اورانیوم را افزایش دهد و بازرسی‌های آژانس را محدود کند.

آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران گفته است که ایران هیچ عجله‌ای برای لغو تحریم‌ها ندارد، زیرا تولیدات داخلی پس از ضربه جدی ناشی از تحریم‌ها و شیوع کرونا در حال افزایش است، و اگر کشور نیاز داشته باشد، ایران ممکن است غنی‌سازی اورانیوم را به ۶۰ درصد برساند.

دیاکو حسینی از مرکز مطالعات استراتژیک اظهار داشت که بعید است پارلمان بخواهد اکنون مذاکرات را متوقف کند، خصوصاً از آنجا که مذاکرات بدون چراغ سبز رهبری امکان‌پذیر نیست.

وی گفت: “اما اگر مذاکرات نتیجه مورد انتظار طرف ایرانی را نداشته باشد، محافظه کاران -که در آستانه انتخابات هستند- جسارت بیشتری پیدا می‌کنند، و در این صورت هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید که آن‌ها برای جلوگیری از پیشرفت مذاکرات چه کارهایی ممکن است انجام دهند.”

بنابراین، پنجره فرصت برای همه طرف‌‌ها بسیار محدود است.

/پ