زنجیره از هم گسیخته کشاورزی

نویسنده : دکتر فاطمه پاسبان استاد موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی

زنجیره ارزش گوشت مرغ  شامل تامین کننده عوامل و نهاده­ های تولید، لاین، اجداد ، مادر، پرورش مرغ گوشتی، کشتارگاه و مصرف کننده واسطه­ ای و نهایی (کسب و کارهای مرتبط (مثل هتل و رستوران، فرآوری کنندگان و…) ، بازار خارجی و خانوارها) است که ارکان اصلی زنجیره را تشکیل داده و هدف از ساماندهی و قانون­مداری زنجیره افزایش کارایی و بهره ­وری، تامین غذای سالم، خلق ارزش و ثروت و حفاظت و صیانت از محیط زیست و منابع است. به عبارت دیگر می ­توان گفت زنجیره ارزش گوشت مرغ با تولید غذای سالم و با کاهش قیمت تمام شده، با حضور و مشارکت فعال و هوشمندانه همه بازیگران زنجیره ارزش به نوسانات بازار نهاده و محصول نهایی پاسخ داده و در ارتباط عقلایی و متعهدانه بازیگران زنجیره با مشارکت هم مشکلات و کمبودهای یکدیگر را بررسی و ارزیابی و راهکاری برای آن اتخاذ می نمایند. هنگامی که زنجیره ارزش گوشت مرغ توانمند و کارآمد باشد راه حل مشکل در درون زنجیره با مشارکت بازیگران حاصل می شود : گاهی برای تامین سرمایه در گردش یکی از بازیگران، زنجیره وام داده و تامین مالی می کند،گاهی برای انتقال تجارب و یافته های علمی داوطلبانه آنها را در اختیار بازیگران زنجیره قرار می دهد، گاهی برای حل مشکل یک بازیگر با دولت و حاکمیت وارد گفتگو می شود ، گاهی محصول جدیدی که تقاضا برای آن وجود دارد معرفی می ­کند و …. مشاهده این گونه رفتارهاست که نشان­دهنده ساماندهی و قانون­مداری زنجیره است. زنجیره ارزش، مفهوم علمی است وتجلی  عینی آن زمانی اتفاق می­ افتد که پیامدهای مثبت آن دیده شود نه با عنوان و تیتر و دادن یک لقب زنجیره ارزش بوجود می آید و نه با شکل دستوری از بالا به پایین . در این میان دولت و حاکمیت در لوای حکمرانی خوب نه در صدد ایجاد زنجیره بلکه در جهت مشارکت و همفکری و کمک به بازیگران زنجیره برای ساماندهی و قانون مداری زنجیره، در کنار بازیگران ایفای نقش می­کند، اگر نیازی به تصویب قانونی برای ساماندهی است، اقدام می­کند، اگر حمایتی از بازیگران زنجیره لازم است با نظرسنجی و تعامل با بازیگران و تحقیق و مطالعه بهترین را  انتخاب و پیگیری می­کند و از این قبیل رفتارهای دولت مدنی . متاسفانه زنجیره ارزش همانند مفهوم تعاونی، دولتی شده است یعنی دولت می­ خواهد زنجیره تشکیل دهد وبازیگران به امید دریافت کمک از دولت زیر لوای این مفهوم کنار هم می آیند نه  به معنای واقعی که نیاز بازیگران باشد و متعهدانه و جسورانه برای رسیدن به اهداف زنجیره ارزش در تعامل و مشارکت با تمامی بازیگران باشند. این نوع نگاه دولتی کردن زنجیره ارزش باعث شده که نبود یک زنجیره کارآمد و توانمند به خوبی در زمانهای بحران احساس شود، نمونه آن در شرایط فعلی شیوع ویروس کرونا است . صنعت مرغداری در ایران  به دلیل وابستگی بالا به واردات نهاده‌ها(کنجاله سویا حدود ۹۵ درصد و ذرت حدود ۵۰ درصد) به شدت متاثر از تغییرات قیمت این نهاده‌ها در بازار داخلی و خارجی و همچنین اتفاقاتی مانند تغییرات نرخ ارز یا موضوعاتی مانند تحریم‌ها  بوده که باعث می شود قیمت خوراک روند نوسانی داشته و اغلب روند افزایشی قیمت نهاده‌ها اتفاق می ­افتد. در این میان توجه به این نکته اهمیت دارد که وجود انحصار در واردات و توزیع خوراک و عوامل و نهاده های تولید طیور به قیمتی بیشتر از فضای رقابت می انجامد و در کنار آن به دلیل قدرت انحصاری به موقع نهاده ها  در بازار توزیع نشده و  وقفه ایجاد می ­شود که این  دو عامل قیمت بالا(دسترسی اقتصادی ) و تهیه و تدارک نهاده ها (دسترسی فیزیکی ) را برای تولیدکننده مرغ با مشکل مواجه می سازد .

همچنین گرچه زنجیره تولید طیور از مرغ لاین تا جوجه یک روزه در کشور وجود دارد، ولی نیاز روزافزون به تولید بیشتر و همچنین تاثیر نوسان قیمت جوجه یک روزه (به عنوان آخرین حلقه این زنجیره) و گاه مشکلاتی مانند بروز بیماری‌ها و… نیاز به واردات تخم‌مرغ و جوجه یک روزه در مراحل بالای زنجیره را ضروری می‌سازد که از مشکلات این صنعت به شمار می‌آید .صنعت مرغداری ایران  وابسته به مرغ لاین است و به دلیل نداشتن فنّاوری تولید مرغ لاین در ایران این بخش اصلی و مرحله اول تولید گوشت مرغ  به کشورهایی وابسته است که فناوری لاین را در اختیار دارند. همه این نمونه ها حاکی از آن است که زنجیره ارزش گوشت مرغ به معنای علمی آن توانمند و کارآمد نشده است و در این شرایط بحرانی شیوع ویروس کرونا با مشکلات عدیده ای روبرو شده و خواهد شد. نگاهی به ارقام منتشر شده وخامت اوضاع فعلی را برای تمامی بازیگران زنجیره ارزش گوشت مرغ به تصویر می­ کشاند . گرچه انتشار روزآمد و شفاف اطلاعات چند صباحی است دستوری متوقف شده است اما باز هم با اندک آماری که منتشر شده و مشاهدات میدانی می توان به حال ناخوش صنعت مرغداری پی برد .

بر اساس آمار منتشر شده مرکز آمار ایران از متوسط قیمت اقلام خوراکی منتخب در اسفند مشاهده می شود که قیمت یک کیلو مرغ در اسفند ماه ۱۳۹۸ نسب به مدت مشابه سال قبل در حدود ۱۳.۴ درصد به میزان ۱۹۹۴ تومان برای هر کیلو کاهش قیمت داشته است. حال آنکه  بر اساس اطلاعات پایگاه خبری صنعت مرغداری و دامپروری ، قیمت ذرت از رقم ۱۵۰۶ تومان در آبان ماه  سال ۱۳۹۸  به رقم ۱۵۶۳ تومان برای هر کیلو در  اسفند ماه  ۱۳۹۸رسیده که در حدود ۵۷ تومان به هر کیلو اضافه شده که طی این  ۵ ماه نوسانات قیمت افزایشی بوده است. ذرت یکی از اقلام خوراک طیور است که با افزایش قیمت مواجه بوده است. جالب توجه آن است که قیمت مرغ زنده برای تولید کننده در آبان ماه سال ۱۳۹۸ هر کیلو حدود ۹۰۱۴ تومان بوده که با کاهش شدید قیمت در اسفند ماه ۱۳۹۸ به رقم ۸۴۸۴ تومان بر ای هر کیلو رسیده است یعنی در حدود ۵۳۰ تومان کاهش قیمت برای هر کیلو  اتفاق افتاده است . حال چطور امکان پذیر است تولید اتفاق بیافتد و پایدار باشد در حالی که تورم تولیدی در حال افزایش و قیمت فروش مرغ در حال کاهش باشد و مرتب سرکوب قیمت تکرار شود؟  در حالی که اسفند ماه ۱۳۹۸ رقم ۱۲۸۹۶ تومان برای هر کیلو گوشت مرغ در بازار توسط مرکز آمار ایران ارائه شده است آنچه تولید کننده از این رقم دریافت کرده برای هر کیلو ۸۴۸۴ تومان است و مابقی آن یعنی ۴۴۱۲ تومان برای هر کیلو سهم عوامل فرآوری ،فروش و بازاریابی است. به عبارتی از قیمت بازار ۶۶ درصد سهم تولید کننده است نه همه آن . گرچه تامین امنیت غذایی مصرف کننده (دسترسی اقتصادی و فیزیکی و غذای سالم ) از وظایف مهم دولتها است که بایستی با سیاستهای مناسب شرایط و زیرساختها ، الزامات آن را فراهم آوردند و در  کنار بازیگران زنجیره ارزش در جهت کارایی و بهره وری بر آیند ، اما این اتفاق نیفتاده است. در حال حاضر شاهد بحران در طول زنجیره ارزش گوشت مرغ هستیم . قیمت جوجه یکروزه از رقم ۱۷۵۷ تومان برای هر جوجه در فروردین سال ۱۳۹۸ به رقم ۵۴۲ تومان در فرودین سال ۱۳۹۹ رسیده که روند کاهشی داشته یعنی ۶۹ درصد کاهش قیمت، ذرت از رقم ۱۴۵۶ برای هر کیلو در فرودین سال ۱۳۹۸ به رقم ۱۸۸۱در فروردین ۱۳۹۹  بالغ شده  یعنی  ۲۹ درصد افزایش قیمت ، قیمت یک کیلو مرغ زنده از ۹۲۲۰  تومان در فرودین سال ۱۳۹۸ به رقم  ۶۷۱۴ تومان در فرودین ۱۳۹۹رسیده  یعنی ۲۷ درصد کاهش داشته که این ارقام اوضاع ناگواری را برای صنعت مرغداری و بازیگران زنجیره آن رقم زده است. این آمار را در بستر تورم (سال ۱۳۹۸ در حدود ۳۴.۴ درصد تورم ) اقتصاد ایران  ملاحظه کنیم که قدرت خرید واقعی پول در حال کاهش است.

در این میان با شیوع ویروش کرونا و کاهش تقاضا به دلیل  تعطیلی کسب و کارهای مرتبط با زنجیره ارزش گوشت مرغ همچون هتل و رستوران و تهیه غذا و از طرف دیگر کاهش قدرت خرید واقعی و تغییر الگوی مصرف خانوار (بیشتر اقلام بهداشتی ) و تعطیلی مراسم مذهبی، مهمانی­ها  و جشن­ها و … بر کاهش تقاضا اثر گذاشته است. کاهش تقاضا یعنی کاهش فروش و درآمد و کاهش نقدینگی برای ادامه فعالیت. از طرف دیگر احتمال  کمبود نیروی کار در طول زنجیره ارزش و افزایش دستمزدها می رود که  فشارهای عظیمی را بر صنعت مرغداری  به ویژه برای تولیدکنندگان در مقیاس کوچک ایجاد کرده است.

همچنین پیش بینی صادرات جهانی برای تجارت گوشت گاو و مرغ به دلیل تهدیدهای ناشی از شیوع ویروس کووید ۱۹ کاهشی است یعنی بازارهای فروش خارجی هم محدود می شود چرا که  پیش بینی های رشد اقتصادی برای سال ۲۰۲۰  حاکی از کاهش رشد اقتصادی  و تأثیر بر مصرف کنندگان و کاهش تقاضا برای پروتئین حیوانات خواهد شد. بسته شدن گسترده رستوران ها و مراکز خدمات غذایی و همچنین کاهش گردشگری و مسافرت باعث کاهش تقاضا برای پروتئین گوشت می شود. علاوه بر این ، اختلالات حمل و نقل در حال حاضر محدودیتی برای  تجارت جهانی است. ویروس کووید ۱۹  عدم اطمینان قابل توجهی به پیش بینی ها اضافه کرده است و انتظار می رود تجارت را در سال ۲۰۲۰ مختل کند .

 در این شرایط در صورتی که سیاستهای هدفمند برای طرف عرضه و تقاضا و بایگران زنجیره ارزش گوشت مرغ مطالعه، تحقیق و با مشارکت بازیگران زنجیره و دولت و حاکمیت(حکمرانی خوب) تهیه و اجرایی نشود چه بسا در آینده نزدیک با شرایط ناگواری همچون معدوم کردن مرغ های پرورشی روبرو شده یعنی اتلاف منابع و ورشکستگی زنجیره ارزش و ناامنی غذایی و کاهش اعتماد عمومی . ضرورت دارد در بخش تولید و فرآوری با سیاستهای حمایتی مناسب با مشارکت بازیگران زنجیره در زمینه تامین سرمایه در گردش، تخفیف مالیاتی و عوارض، تامین نهاده ­ها و عرضه محصولات جدید متناسب با تقاضای موجود در جهت افزایش کارایی و بهره وری گام برداشت. در بخش تقاضا راهکارهایی برای حفظ و افزایش تقاضا از طریق تبلیغ و فروش فیس بوک، فضای مجازی و فروش الکتروینک مهیا شود ، خرید دولتی و افزایش ذخایر استراتژیک توسط دولت صورت گیرد، محدودیت های صادراتی رفع شود، کاربرگ خرید مرغ به خانوارهای آسیب پذیر ارائه شود ، خرید محلی و اقتصادمحلی تشویق شود و از این قبیل اقدامات را مطالعه و اجرایی نمود. در این خصوص طراحی و مدلسازی ” کشاورزی حمایت از جامعه ” ( ( Community Supported Agriculture (CSA) که ارتباط بین تولیدکننده و مصرف­ کننده محلی برقرار کرده تا منافع، موانع و خطرات درک شده بین تولیدکننده و مصرف کنندگان  به اشتراک گذاشته شده و از این طریق ضمن تقویت فروش و اقتصاد محلی، دو طرف تولید کننده و مصرف کننده از مشکلات و موانع موجود مطلع شده  انتقال نیازها و خواسته ­های مصرف کننده به تولید کننده صورت گرفته  و از آن طرف هم مشکلات تولید کنندگان به مصرف کنندگان منتقل می شود و هر دو طرف عرضه و تقاضا در شرایط بحرانی با ارتباط متقابل و موثر درجهت بهتر شدن اوضاع  کمک نمایند .

زنجیره از هم گسیخته کشاورزی