حمل ونقل شهری از دیدگاه حقوق شهروندی

دکتر سید محسن طباطبایی مزدآبادی دبیر کل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران:حق شهروندی ایجاب می کند که تأمین مالی پروژه‌هایی مانند بزرگراه‌ها، اتوبان‌ها، روگذرها و زیرگذرهای بزرگ نه از بودجه عمومی شهر که از سهم شهروندان کمتر برخوردار است و باید صرف توسعه حمل ونقل عمومی شود بلکه از جیب کاربران و استفاده‌کنندگان آن زیرساخت‌ها برداشته شود.

سیستم‌های حمل‎ونقل شهری نقشی اساسی در شکل‌دهی به ساختار فضایی و اجتماعی شهرها دارند. بنابراین سیاست‌های حمل‎ونقل، پیامدهای مهمی در رواج نابرابری شهری یا ایجاد شهر عادلانه دارند. شهرهایی که سیستم حمل‎ونقل شهری آن مبتنی‌بر حمل‎ونقل موتوری است به‌سمت شهر ناعادلانه حرکت می‎کنند؛ زیرا استفاده‌کنندگان از وسایل نقلیه خصوصی باعث ایجاد ترافیک آلودگی و ازدحامی می‌شوند که هزینه آن بر دوش تمام مردم شهر است. دستیابی به شهری پایدار، پاک، سالم، امن و ایمن و داشتن جامعه شهری مسئولیت‌پذیر نیازمند آگاهی از حقوق و مسئولیت‌های شهروندی است و ساخته و پرداخته کردن یک شهروند آگاه به حقوق خود و همچنین مطلع از وظایف و مسئولیت‌های خود، از جمله چالش‌های اصلی مدیریت شهری در جوامع نوین شهری است. بی‌تردید یکی از حقوق اصلی شهروندان حق جابه‌جایی و حمل‎ونقل مطلوب است. حمل‎ونقل باکیفیت، ایمن، مقرون‌به‌صرفه و مهم‌تر از اینها عادلانه و منصفانه، از شاکله‌های حقوق شهروندی است. ادغام عدالت در برنامه‌ریزی شهری به‌نحوی که صدای شهروندان به حاشیه رانده شده نیز در طرح‌ها و برنامه‌های شهری شنیده شود، دل‎مشغولی سال‎های اخیر برنامه‎ریزان شهری است. اگرچه شهرهای ثروتمند همیشه گزینه‎های مطلوبی برای حمل‎ونقل باکیفیت و پایدار هستند اما لزوما ثروت شهری مترادف عدالت در حمل‎ونقل نیست، بلکه استراتژی‎ها و سیاستگذاری‎ها هم در این زمینه بسیار مهم هستند. عدالت در برنامه‎ریزی حمل‎ونقل شامل شاخص‎های متعددی است که از جمله آنها دسترسی است. دسترسی به این معناست که هر شهروندی باید در یک فاصله معقول از انواع روش‌های حمل‌ونقل عمومی قرار داشته باشد و بتواند با طی فاصله کوتاهی به ایستگاه‌های مترو و اتوبوس، بی‌آرتی و سایر شیوه‌های حمل‌ونقل دسترسی داشته باشد. حق دسترسی سریع به حمل‎ونقل عمومی از جمله حقوقی است که شهروندان را قادر می‌سازد به نیازمندی‌های بهداشتی، آموزشی، اشتغال و کسب‌وکار خود پاسخ مطلوب دهند. چنانچه شهری دسترسی عادلانه به حمل‎ونقل به‌خصوص حمل‎ونقل عمومی را در تمام نقاط خود ارائه دهد باعث توانمندسازی شهروندان می‌شود تا بتوانند تغییرات محیط شغلی و سکونت را به‌خوبی مدیریت کنند. این امر درخصوص زیرساخت‌های دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی نیز صدق می‌کند و به‌طور کلی باعث سهولت سفر می‌شود. حق دسترسی عادلانه به شبکه حمل‎ونقل باعث محقق شدن یکی دیگر از حقوق شهروندی یعنی صرفه‌جویی در زمان و جلوگیری از هدررفت آن می‌شود. عدم‌دسترسی مناسب به سیستم حمل‎ونقل شهری باعث از دست دادن فرصت‌های بی‌شمار در زمینه اشتغال، بهداشت و آموزش برای شهروندانی می‌شود که از توان مالی کافی برخوردار نیستند.

از نظر سهولت دسترسی به حمل‎ونقل که خودبه‌خود به رضایت‌مندی شهروندان منجر می‌شود در سال ۲۰۱۹ شهر برلین در صدر شهرهای جهان قرار داشته و پاریس و کپنهاگ در رتبه‌های بعدی بوده‌اند. در پاریس مسافران روزانه به‌طور میانگین حدود ۱۱ کیلومتر را با حمل‎ونقل عمومی طی می‌کنند و به‌طور متوسط روزانه ۶۴ دقیقه را در وسیله حمل‎ونقل عمومی سپری می‌کنند. در توکیوی ژاپن ۸۰ درصد جمعیت شهر حداکثر یک کیلومتر با ایستگاه مترو فاصله دارند. موضوع دیگر در ارتباط با حقوق شهروندی و حمل‎ونقل شهری بحث کیفیت است. حق طبیعی شهروندان است که از سیستم‌های حمل‎ونقل شهری با کیفیت استفاده کنند. منظور از کیفیت اینجا نه‌تنها برای افراد سالم و بالغ بلکه برای کودکان، سالخوردگان و معلولین نیز می‌شود. از نظر کیفیت سیستم حمل‎ونقل شهری، هنگ‌کنگ جزء باکیفیت‌ترین سیستم‌های حمل‎ونقل عمومی است که به‌صورت یکپارچه شامل اتوبوس، تراموا، مترو و سایر شیوه‌هاست. شاخص مهم دیگر در زمینه حمل‎ونقل عمومی که به‌نوعی جزء حقوق شهروندان است، ایمنی و امنیت است که شاید برای بسیاری از شهروندان مهم‌ترین مؤلفه تلقی شود. شهرهای سنگاپور، پاریس و هنگ‎کنگ به نحو شایسته‎ای ایمن‎ترین سیستم‎های حمل‎ونقل عمومی را در بین شهرهای جهان دارند و پایین‎ترین میزان مرگ‌ومیر ناشی از حمل‎ونقل عمومی مربوط به این شهرهاست.

موضوع ایمنی در حمل‎ونقل عمومی نه‌فقط مربوط به تصادفات بلکه در شرایط فعلی که جهان با شیوع کرونا دست‌وپنجه نرم می‎کند و شهرها و سیستم‎های حمل‎ونقل جولانگاه انتشار این ویروس است، اهمیتی دوچندان می‎یابد. درواقع ایمنی حمل‎ونقل عمومی امروزه به نحوه مواجهه با ویروس کرونا در شبکه حمل‎ونقل عمومی مربوط می‎شود. این امر از آنجایی که گروه‎های کم‎درآمد که قادر به تعطیلی کسب‌وکار خود نیستند و مشتریان دائمی سیستم‎های حمل‎ونقل عمومی هستند را بیشتر شامل می‎شود و با موضوع عدالت و عدم‎تبعیض پیوند دارد. بعد دیگری که از دریچه حقوق شهروندی و با محوریت عدالت در زمینه حمل‎ونقل شهروندی قابل بحث است، نحوه تأمین مالی حمل‎ونقل شهری به‎خصوص زیرساخت‎های سنگین شهری است.
حق شهروندی ایجاب می‎کند که تأمین مالی پروژه‌هایی مانند بزرگراه‌ها، اتوبان‌ها، روگذرها و زیرگذرهای بزرگ نه از بودجه عمومی شهر که از سهم شهروندان کمتر برخوردار است و باید صرف توسعه حمل‎ونقل عمومی شود بلکه از جیب کاربران و استفاده‌کنندگان آن زیرساخت‌ها برداشته شود. در شهرهای کشور ما بالاخص کلان‌شهر تهران در سال‌های اخیر مباحثی در فضای علمی و اجرایی پیرامون عدالت و حمل‎ونقل شهری مطرح شده اما از منظر حقوق شهروندی کمتر مورد بحث قرار گرفته است؛ در همین راستا اخیرا انجمن علمی اقتصاد شهری ایران اقدام به تألیف کتابی با محوریت حقوق شهروندی و جایگاه آن در حمل‎ونقل شهری کرده و تلاش دارد آخرین تحولات اقتصاد حمل‎ونقل شهری را از دیدگاه حقوق شهروندی تحلیل و تبیین کند.