اهمیت قزاقستان برای ایران

 «قاسم ژامرت توکایف» رئیس جمهور قزاقستان، در روز یکشنبه ۲۹ خرداد طی سفر رسمی، مهمان جمهوری اسلامی ایران است. دفتر مطبوعاتی ریاست جمهوری قزاقستان در چند روز گذشته اعلام کرد که در چارچوب این سفر که با دعوت «ابراهیم رئیسی» رئیس جمهوری اسلامی ایران برگزار می‌شود، مذاکرات در خصوص مسائل دوجانبه در بالاترین سطح و همچنین امضا تعدادی از اسناد بین دولتی برنامه ریزی شده است.

قبل از سفر به تهران، رسانه های قزاقستان اعلام کردند که قرار است توکایف در روز جمعه ۲۷ خرداد برای شرکت در بیست و پنجمین مجمع اقتصادی بین المللی سن پترزبورگ به روسیه سفر کند در حالی که رئیس جمهور این کشور در جلسه عمومی این همایش سخنرانی و چندین دیدار دوجانبه انجام خواهد داد.

در همین راستا و بر اساس اهمیت موضوع، را با «حسن شکاری» کارشناس و پژوهشگر مسائل اوراسیا و دانشجوی دکتری مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران در خصوص با سفر پیش روی رئیس جمهور قزاقستان به ایران و روابط دوجانبه تجاری ترتیب داده که در ادامه می خوانیم:

 «قاسم ژامارت توکایف» رئیس جمهور قزاقستان، امروز یکشنبه ۲۹ خرداد طی سفر رسمی وارد جمهوری اسلامی ایران می‌شود. با توجه به رویکرد دولت سیزدهم در توسعه روابط با همسایگان و این موضوع که جمهوری اسلامی در طول سی سال روابط دیپلماتیک، قزاقستان را شریک قابل اعتمادی در منطقه آسیای مرکزی و دریای خزر دانسته و برای گسترش روابط دوجانبه تلاش جدی داشته، از دیدگاه شما حجم روابط دوجانبه به خصوص روابط تجاری از سالهای گذشته بین دو کشور در چه سطحی است؟
به گزارش اقتصاددان به نقل از بازار ،  در ابتدا و پیش از بررسی روابط ایران و قزاقستان، لازم است تا در خصوص جایگاه قزاقستان و سیاست خارجی این کشور که از چندین نظر برای ایران حائز اهمیت است، نکاتی را عرض کنم. قزاقستان دارای یک جغرافیای وسیع و مناسب برای کشت کالاهای اساسی مانند مواد غذایی از جمله گندم، نهاده های دامی و همچنین منابع معدنی است که این موضوع نقش مهمی برای این کشور در عرصه تجارت بین الملل ایفا می کند در حالی که می تواند برای جمهوری اسلامی نیز اهمیت داشته باشد.

دومین نکته این است که قزاقستان عضو دو سازمان یا اتحادیه مهم از جمله اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان شانگهای است که در راهبرد «نگاه به شرق» ایران، موثر است و اهمیت و جایگاه این کشور را برای ایران افزایش می دهد. سومین موضوع این است که قزاقستان در مسیر اتصال شرق دریای خزر قرار دارد و از نظر زیرساختها و بنادر تا حد مناسبی توسعه یافته است. در حالی که هنوز بنادر روسیه با عمق کم برای پهلوگیری کشتی های بزرگ مناسب نیست و نیاز به توسعه دارد، اما قزاقستان از این نظر توسعه یافته است و بنادر آن دارای عمق مناسبی است. بر همین اساس، امکان ایجاد این اتصال آسان است. از نظر ریلی نیز قزاقستان به روسیه منتصل است.

اتصال ریلی قزاقستان به چین، می تواند تکمیل کننده پازل اتصال زمینی ایران به چین باشد در حالی که منبع وسیعی از بازار مصرف را نشان می دهد و تاثیر مهمی بر سیاست و تجارت خارجی ایران دارد

نکته بعدی در خصوص اتصال ریلی قزاقستان به کشور چین است. این اتصال می تواند تکمیل کننده پازل اتصال زمینی ایران به چین باشد در حالی که منبع وسیعی از بازار مصرف را نشان می دهد و تاثیر مهمی بر سیاست و تجارت خارجی ایران دارد. البته مسیرهای دیگری هم وجود دارند، اما مسیر قزاقستان به خصوص اتصال دریایی ایران به قزاقستان و سپس به چین، کمتر مورد روندها و مسائل سیاسی قرار می گیرد.

مورد پنجمی که لازم است مورد توجه قرار گیرد، این است که قزاقستان یک سیاست خارجی متعادل را در عرصه جهانی اتخاذ کرده و تقریبا با همه طرفها و قدرت های اصلی دنیا تعاملات خوبی دارد. این کشور آسیای مرکزی از یک طرف با جبهه غرب از جمله اروپا، امریکا و متحدین آنها و از سویی دیگر با کشورهایی نظیر روسیه، ایران، چین و بازیگران اصلی مستقل نظام بین الملل در ارتباط است. در همین راستا، این رویکرد به این کشور جایگاه مهمی در شکل دادن به روندهای بین المللی و یا مشارکت در فرآیندهای بین المللی مخصوصا حل بحرانها ارائه کرده که نمونه آن میزبانی قزاقستان در مذاکرات صلح مربوط به بحران روسیه و سابق بر آن مذاکرات ۱+۵ با ایران بوده است.

در حالی که قزاقستان کشوری با ظرفیت بالای اقتصادی چه به صورت بالقوه و چه به صورت بالفعل است، روابط ایران با این کشور اهمیت دارد. سابق بر این و پیش از بحران کرونا، حجم تجاری دو کشور تا حدود یک میلیارد دلار نیز افزایش پیدا کرده بود، اما این روند در سالهای اخیر به شدت کاهش یافته و حتی به رقم ۲۳۵ میلیون دلار هم رسیده است. لذا، ضروری است که این حجم تجاری به سطح پیشین خود بازگردد.

با تشکیل دولت سیزدهم و اتخاذ سیاست همسایگی و توجه به کشورهای پیرامونی، قزاقستان یکی از کشورهای مهمی است که رئیس جمهور ایران توسعه روابط تجاری و افزایش سطح مناسبات با این کشور آسیای مرکزی را مدنظر قرار داده است. بر همین اساس، طی یک سال اخیر تحرک و رفت و آمد بین دو کشور در قالب هیئتهای تجاری، مسئولین سیاست خارجی و معاونان وزارت خارجه افزایش یافته است که طبیعتا سفر رئیس جمهور قزاقستان می تواند تکمیل کننده این فرآیند باشد.

 از آن جایی که تلفیق و ایجاد توازن بین منافع و توانمندی‌های ایران و قزاقستان به همگرایی تجاری و ارتقاء منافع اقتصادی دوجانبه کمک می‌کند، دو کشور در جهت گسترش همکاری‌های اقتصادی چه برنامه‌هایی را اجرایی کرده‌اند؟
بعد از رکودی که در تجارت و عرصه جهانی در اثر بحران کرونا اتفاق افتاد، حجم تجاری بین دو کشور تا حد محسوسی کاهش پیدا کرد. با پایان این روند و کم رنگ شدن همه گیری کووید، روند احیای روابط در حال شکل گیری است، به طوری که نشانه های آن را می توان در سفرهای متقابل یک سال گذشته هیئتهای تجاری و مسئولین ایران و قزاقستان از جمله حضور معاون اول رئیس جمهور ایران در قزاقستان می توان مشاهده کرد که نقطه آغاز این فرآیند بود.

حلقه اتصال این روند، سفر قاسم ژومارت توکایف به ایران است که تکمیل کننده فرآیند احیا و بیانگر این موضوع است که دو کشور در حال احیای روابط و همکاری در قالب امضای تفاهمنامه های مختلف هستند. بر همین اساس، به نظر می رسد که دو کشور از اراده کافی در جهت افزایش سطح مناسبات اقتصادی و تجاری برخوردار هستند و شرایط به سوی توسعه روابط فی مابین است.

 طی سال‌ها، قزاقستان کمک اقتصادی به ایران را در قالب قراردادهای سوآپ نفت ارائه کرده زیرا برای جمهوری های آسیای مرکزی، توانایی تهران در دور زدن تحریم های واشنگتن و سایر اقدامات مورد حمایت آمریکا که برای منزوی کردن و تضعیف ایران در سطح بین المللی طراحی شده اند، مهم بوده است. ارزیابی شما از این موضوع چیست؟
قزاقستان در حوزه سیاست خارجی اقدام به یک رویکرد و سیاست متعادل و متوازنی اتخاذ کرده و به نظر نمی رسد که بخواهد این توازن را به نفع ایران تغییر داده و وارد چالش مستقیم با غرب شود. این رویکرد تا حدی خوشبینانه به نظر می رسد. اما اینکه دو کشور ایران و قزاقستان وارد چارچوبهای همکاری و ایجاد زیرساختهای مناسب به منظور توسعه روابط تجاری شوند، بدون اینکه این عرصه تعارضی با تحریم های بین المللی داشته باشد و قزاقستان را مجبور به انتخاب کند، امکان پذیر است.

روند کار هیئت حاکمه قزاقستان نشان می دهد که این کشور علاقه و تمایل به گسترش مناسبات با جمهوری اسلامی، در بحث سوآپ نفت، مبادلات مستقیم کالا و ایجاد ساختارهای مستقل تبادل ارزی دارد. روند اجرایی شدن برخی از این موارد مانند ایجاد زیرساختهای بانکی برای مبادلات مستقیم کالا میتواند سریعا رخ دهد در حالی که مباحث مالی به خاطر مسائل تحریم قطعا با مشکلات زیادی مواجه است.

در نگاه کلان، نشانه هایی قابل مشاهده نیست که قزاقستان بخواهد تعادلی که در سیاست خارجی خود اتخاذ کرده را بر هم بزند و تعامل با ایران را به به حدی برساند که موجب رنجش یا اعتراض کشورهای غربی شود.

جمهوری اسلامی چگونه می‌تواند به قطب صادرات قزاقستان در منطقه تبدیل شود؟
اگر منظور این است که قزاقستان محل و بازاری برای کالاهای ایرانی شود، واقعیت این است که باید زیرساختهای لازم برای این موضوع فراهم گردد، چرا که ایران در وضعیت کنونی نه از زیرساختهای لازم و مناسب در عرصه مبادلات مالی برخوردار است و نه حضوری در محیط رسانه ای و تجاری قزاقستان دارد.

جمهوری اسلامی باید پیش از هر کاری ساختارهای مناسبی را در قزاقستان شکل دهد و برای محصولاتی که قصد صادرات آنها را دارد، برندینگ و مارکتینگ لازم را ایجاد نماید

بر همین اساس، جمهوری اسلامی باید پیش از هر کاری ساختارهای مناسبی را در قزاقستان شکل دهد و برای محصولاتی که قصد صادرات آنها را دارد، برندینگ و مارکتینگ لازم را ایجاد نماید. در حقیقت، ضرورت دارد تا این زیرساختها به شکل نهادینه ای تشکیل شود. در شرایط کنونی، علاوه بر اینکه جمهوری اسلامی باید زیرساختهای قانونی و تفاهمنامه ای را حل کند، نباید دچار توقف در این مسیر شده و لازم است تا به صورت میدانی و عملی وارد بازار این کشور آسیای مرکزی گردد. لذا، یکی از این اقدامات ایجاد زیرساختهای رسانه ای و برندینگ در منطقه است.

برخی از کارشناسان معتقدند که همزمانی مذاکرات قزاقستان و برجام برای ایران اتفاقی است. تهران می تواند از همبستگی خود با روسیه و چین در قزاقستان استفاده کرده تا اطمینان حاصل کند که آنها همچنان از مواضع خود در مذاکرات برجام حمایت می کنند. دیدگاه شما در این باره چیست؟
طی سالهای اخیر و به خصوص با اتفاقاتی که در اوکراین رخ داد و ما شاهد تقابل نیمه علنی روسیه و غرب بودیم، یک تغییر محسوس در نظام بین الملل قابل مشاهده است که به نظر می رسد عرصه جهانی در حال تبدیل از نظام تک قطبی بودن به سوی نظام بین المللی دوقطبی نرم و چند سطحی است که البته این موضوع، عواقب و پیامدهای خاص خود را دارد. اینکه قزاقستان بتواند نقش مستقیمی در ترغیب روسیه و چین به حمایت از ایران در برجام داشته باشد، چندان جدی نیست.

واقعیت این است که روابط ایران و چین و همچنین ایران و روسیه در سطح عمیقتری در حال وقوع است در حالی که ما شاهد تغییرات و تحولاتی در عرصه قطب بندی های جهانی هستیم و آرایش جدیدی در حال شکل گیری است. بر همین اساس، قزاقستان هم مجبور است تا بخشی از این روند باشد و توسعه روابط با ایران، می تواند نشانه هایی از تغییر این نظم باشد. اما قضاوت و ارزیابی جدی در خصوص این مسئله که چه ساختاری ایجاد شده و به چه نتایجی منتهی شود، به گذشت زمان نیاز است.

اینکه روابط ایران و قزاقستان بتواند در تحکیم این نظم جدید نقشی داشته باشد، به نظر می رسد که می توانیم مدعی موضوع سوال شما باشیم.