اتصال ایران به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی

در مهرماه ۱۳۶۹ از سوی دکتر محمدجواد لاریجانی رئیس مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات برای سرپرستی واحد رایانه آن مرکز به همکاری دعوت شدم. چند ماهی بود که مرکز تحقیقات به‌عنوان نماینده ایران در شبکه آموزش و پژوهش اروپا (EARN) پذیرفته شده بود و درصدد راه‌اندازی ارتباط خود با این شبکه و بهره‌گیری از خدمات آن بود. در آن زمان، تمامی تشکیلات مرکز تحقیقات در یک و نیم‌طبقه فوقانی ساختمان کتابخانه ملی واقع در انتهای خیابان نیاوران قرار داشت و واحد رایانه هم عبارت بود از من و دانشجوی سابق و دوست عزیزم آقای حسین کمالی (که در آن روزها سرگرم گذراندن خدمت سربازی بود و به‌طور نیمه‌وقت به مرکز می‌آمد) و یک عدد رایانه شخصی آی‌بی‌ام AT.
در آذرماه همان سال به‌اتفاق آقای کمالی در یک دوره سه‌هفته‌ای در مرکز اجرایی شبکه آموزش و پژوهش اروپا در پاریس شرکت کردیم و با خدمات گوناگون شبکه و وظایف مدیریتی و اجرایی آن آَشنا شدیم. شبکه EARN در سال ۱۹۸۴ به سفارش آزمایشگاه فیزیک ذرات بنیادی اروپا (CERN) توسط شرکت آی‌بی‌ام پیاده‌سازی شده بود و قلمرو آن، اروپا، آفریقا و خاورمیانه را شامل می‌شد. ساختار این شبکه از روی شبکه علمی آمریکا به نام بیت نت الگوبرداری شده بود و پروتکل به‌کاررفته در آن NJE بود. در این شبکه از هر کشور یک مرکز علمی یا پژوهشی به‌عنوان نماینده پذیرفته می‌شد و وظیفه خدمت‌رسانی به جامعه علمی آن کشور و هماهنگی فعالیت‌های مربوط را بر عهده می‌گرفت.
پس از بازگشت، کارهای مقدماتی برای راه‌اندازی گره ایران را آغاز کردیم. بدین منظور یک برنامه سه مرحله‌ای در نظر گرفته شد. مرحله اول راه‌اندازی گره موقت ایران بود. در آن زمان دانشگاه یوهان کپلر در شهر لینز اتریش نماینده این کشور در شبکه EARN بود. با هماهنگی‌هایی که انجام شد، در ژانویه ۱۹۹۲ یک شماره حساب بر روی سامانه VM آن دانشگاه در اختیار مرکز تحقیقات گذاشته شد و ما همان رایانه شخصی فوق‌الذکر را به‌عنوان پایانه شماره‌گیری از راه دور به شبکه متصل کردیم. این ارتباط یک ارتباط شماره‌گیری با استفاده از یک مودم v23 با سرعت ۲۴۰۰ بیت در ثانیه بود و برای انتقال پرونده بین دو سامانه از پروتکل انتقال پرونده Kermit استفاده می‌کردیم. برقراری این ارتباط از چند نظر حائز اهمیت بود. در درجه اول، خود ما با خدمات یک شبکه گسترده بیشتر آشنا می‌شدیم و از طرف دیگر، پژوهشگران مرکز نیز شروع به استفاده از خدمات شبکه کردند و کار با شبکه یکی از امور عادی در کارهای روزانه‌شان شد.
البته با نوع ارتباطی که وجود داشت، تنها سرویس مورد استفاده پست الکترونیکی بود. برای آن‌که همه بتوانند از آن یک شماره حساب استفاده کنند، کاربرگ‌هایی طراحی کردیم و در اختیار پژوهشگران گذاشتیم. هر کس می‌خواست پیامی با پست الکترونیکی بفرستد باید پیام خود را به کمک یک ویراستار بر روی یک دیسک نرم (فلاپی) ضبط می‌کرد و نام پرونده و نشانی پست الکترونیکی گیرنده را روی کاربرگ مربوط می‌نوشت و در اختیار واحد رایانه قرار می‌داد. روزی دو نوبت ارتباط شماره‌گیری برقرار می‌شد و پیام‌ها که قبلاً بر روی دیسک سخت منتقل شده بودند ارسال می‌شدند و پیام‌های دریافتی نیز واصل می‌گردیدند. بعد مسئول این کار در واحد رایانه، پیام‌های دریافتی را می‌خواند تا متوجه شود پیام برای چه کسی فرستاده شده است! سپس یا به‌صورت نسخه چاپی و با به‌صورت ضبط بر روی دیسک نرم، پیام به دست صاحبش می‌رسید.
اولین پست الکترونیکی در تاریخ ۱۸ ژانویه ۱۹۹۲ از ایران ارسال شد و این ارتباط موقت حدود یک سال ادامه یافت. در طول این یک سال، پژوهشگران مرکز تحقیقات بیش از یک هزار پیام (بالغ بر ۱۲۰۰ کیلوبایت) ارسال و در حدود ۱۵۰۰ پیام (بالغ بر ۴۷۰۰ کیلوبایت) دریافت کردند. از این ارتباط موقت برای تسهیل سازمان‌دهی چند اجلاس و کارگاه آموزشی بین‌المللی نیز استفاده شد. مرحله دوم، راه‌اندازی گره دائم ایران در شبکه بود. در طول یکی سالی که ارتباط موقت برقرار بود، مطالعه برای انتخاب سخت‌افزار و نرم‌افزار مناسب برای گره دائم ایران آغاز گشت. (البته بد نیست اشاره کنم که در این مدت، مرکز تحقیقات، ساختمان دیگری را در اختیاریه شمالی در اختیار گرفته و واحد رایانه به آن ساختمان منتقل شده بود. هم‌زمان دو همکار جدید نیز به ما پیوسته بودند و تعدادی ریزرایانه برای واحد رایانه خریداری شده بود.) مهم‌ترین مشخصه سخت‌افزاری برای گره این بود که باید یک ارتباط همگام (سنکرون) را پشتیبانی می‌کرد. چون این رایانه باید پروتکل‌های ارتباطی RJE را پشتیبانی می‌کرد و نیز گذرگاه اصلی اطلاعات محسوب می‌شد، باید از رده ریزرایانه‌ها فراتر می‌بود. همچنین باید قابلیت اتصال به رایانه‌های بزرگ را نیز می‌داشت و از پروتکل‌های SNA و TCP/IP هم پشتیبانی می‌کرد. سه انتخاب برای ما وجود داشت.

انتخاب اول یک رایانه تحت سامانه عامل یونیکس، انتخاب دوم یک رایانه کوچک تحت سامانه عامل VMS از شرکت دیجیتال و انتخاب سوم یک رایانه بزرگ مانند آی‌بی‌ام. با توجه به این‌که در آن زمان هیچ شرکت بزرگی در ایران نمایندگی نداشت، رایانه‌های بزرگ از سیاهه انتخاب‌ها حذف شدند. البته بحث قیمت هم بود و این عامل برای مرکز نوپایی مثل مرکز تحقیقات بسیار تعیین کننده بود. به‌طور هم‌زمان برای انتخاب‌های اول و دوم اقدام شد. متأسفانه برای انتخاب اول که یک ایستگاه کار SUN بود، شرکت مربوطه نتوانست مجوز ورود بگیرد و مراحل سفارش رایانه VAX سریع‌تر پیش رفت و این رایانه پس از مدت‌زمان کوتاهی به ایران وارد شد و در مرکز تحقیقات نصب گردید. مشخصات اصلی این رایانه به قرار زیر بود:
Microvax 3100/20E
۸۷۴ MByte Hard Disk
TK50 Tape Backup System
۸ Async. Line DSH32
۱ Sync. Line
VT1200 Graphical Terminal
VMS 5.5
DECNET
در مورد انتخاب نرم‌افزار نیز با توجه به‌ضرورت استفاده از پروتکل NJE، باید از نرم‌افزاری استفاده می‌شد که بتواند رفتار RSCS را در محیط VMS پیاده‌سازی کند. همچنین این نرم‌افزار باید مسیریابی داخلی و خارجی را نیز مدیریت می‌کرد و باید به رایانه‌هایی که از پروتکل‌های SNA،BSC،TCP/IP و DNP استفاده می‌کردند خدمت می‌داد و مهم‌تر از همه آن‌که از پروتکل ذخیره و ارسال (Store and Forward) تبعیت می‌کرد. بدین خاطر نرم‌افزار Jnet به‌منظور مدیریت ارتباطی گره ایران انتخاب شد.
یکی دیگر از کارهایی که در این مدت انجام شد، انتخاب اتریش به‌عنوان گره خواهر (Sister Node) ایران در شبکه EARN بود. هرچند منطقاً ما باید نزدیک‌ترین کشور به خود یعنی ترکیه را بدین منظور برمی‌گزیدیم ولی ازیک‌طرف به دلیل آن‌که آمارهای ماهیانه ترافیک شبکه، حاکی از غیرفعال بودن خط ارتباطی ترکیه در بیشتر مواقع بود و از سوی دیگر به دلیل توصیه شرکت مخابرات ایران در مورد وجود خطوط مخابراتی مطمئن به کشور اتریش، دانشگاه وین که در آن زمان به‌جای دانشگاه یوهان کپلر نماینده اتریش در شبکه EARN شده بود، به‌عنوان گره خواهر ما در شبکه انتخاب شد. پس از جلب موافقت مسئولان شبکه اتریش برای عبور دادن ترافیک گره ایران، یک خط استیجاری انتقال داده‌ها با سرعت ۹۶۰۰ بیت در ثانیه بین مرکز تحقیقات و دانشگاه وین راه‌اندازی شد و در آخرین روزهای سال ۱۹۹۲ میلادی ارتباط دائم گره ایران با شبکه EARN برقرار گردید و پس از به‌روزرسانی جداول مسیریابی در کل شبکه که در ابتدای هر ماه صورت می‌گرفت، گره ایران تحت عنوان IREARN رسماً از پنجم ژانویه ۱۹۹۳ در شبکه آموزش و پژوهش اروپا مورد شناسایی قرار گرفت.
با راه‌اندازی گره دائم ایران در شبکه، مرحله دوم برنامه‌ریزی ما با موفقیت خاتمه یافت و مرحله سوم که گسترش خدمات شبکه در جامعه علمی کشور بود آغاز گشت. به یاد دارم که تا ماه‌ها پس از آغاز فعالیت گره ایران در شبکه EARN، یکی از کارهای ثابت هر روز ما پاسخگویی به پیام‌های بسیار زیادی بود که از سوی ایرانیان مقیم خارج از کشور ارسال می‌شد و ضمن تبریک به ما، سؤالات گوناگونی درباره نحوه ارتباط ایران با شبکه و چگونگی خدمت‌دهی در داخل کشور مطرح می‌کردند.
یکی از اقداماتی که برای مرحله گسترش خدمات شبکه پیش‌بینی کرده بودیم، اتصال گره ایران به شبکه جهانی اینترنت و بهره‌گیری از خدمات جدیدی چون وب (WWW ) بود. این امر مهم با اخذ دو دسته نشانی کلاس C در ۲۰ ژانویه ۱۹۹۴ رسماً در سراسر جهان مورد شناسایی قرار گرفت. مرکز تحقیقات بعداً در اوت همان سال رسماً به‌عنوان تأمین‌کننده نام (Name Provider ) و تأمین‌کننده خدمات شبکه اینترنت (ISP ) پذیرفته شد و از اول ماه ژوئن ۱۹۹۵ نیز مرکز ثبت محلی نشانی‌های اینترنت (Local IP Registry) در ایران شد. در این زمان ترافیک گره ایران در اینترنت نیز از طریق همان دانشگاه وین عبور داده می‌شد. باوجودی که از ۲۰ ژانویه ۱۹۹۴ گره ایران در شبکه اینترنت راه‌اندازی شده بود حدود دو ماهی طول کشید تا پیکربندی پیام‌رسان (mailer)، خادم قلمرو نام‌ها (Domain Name Server ) و سایر خدمات تنظیم و تکمیل شود و هماهنگی‌های لازم با گره اتریش به عمل آید. بدین ترتیب، اولین پیامی که از گره ایران در شبکه اینترنت ارسال شد در تاریخ ۱۸ مارس ۱۹۹۴ بود. فرستنده این پیام، آقای فرشاد فضل‌اللهی همکار ما در واحد رایانه مرکز تحقیقات بود و گیرنده آن آقای علی شکوفنده، همکار سابق ما در واحد رایانه که در این زمان برای ادامه تحصیل در خارج از کشور به سر می‌برد. در مورد آقای شکوفنده باید بگویم که او سهم بسیار بزرگی در راه‌اندازی گره دائم ایران در شبکه EARN داشت و توفیق ما در این مرحله مرهون تلاش و استعداد بی‌نظیر او بود.

با راه‌اندازی گره دائم ایران در شبکه، مرکز تحقیقات اعلام کرد که خدمات شبکه را به رایگان در اختیار جامعه علمی کشور می‌گذارد. بدین‌جهت تقاضاهای فراوانی از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی سراسر کشور برای پیوستن به شبکه به عمل آمد. البته مهم‌ترین مشکل، گرفتن خط استیجاری انتقال داده‌ها از مخابرات برای اتصال به مرکز تحقیقات بود. شرکت مخابرات نیز که خود در این زمان درصدد راه‌اندازی شبکه ۲۵٫X در داخل کشور و مدعی ارائه خدمات شبکه‌های جهانی بود، همکاری قابل‌توجهی در این زمینه با دانشگاه‌ها به عمل نمی‌آورد؛ بنابراین دانشگاه‌هایی موفق به برقراری ارتباط با مرکز تحقیقات می‌شدند که نفوذ بیشتری در شرکت مخابرات داشتند. اولین دانشگاهی که به مرکز تحقیقات متصل شد، دانشگاه صنعتی اصفهان در اواخر سال ۱۳۷۲ بود و کوتاه زمانی پس‌ازآن دانشگاه صنعتی امیرکبیر تهران نیز خط ارتباطی خود را به شبکه مرکز تحقیقات دایر کرد. بعدازآن دانشگاه‌ها یکی پس از دیگری از طریق خطوط استیجاری یا ماهواره (VSAT ) به شبکه پیوستند و به‌زودی با افزایش ترافیک گره ایران، خط ۹۶۰۰ بیت در ثانیه‌ای مرکز تحقیقات دیگر جوابگوی ردوبدل کردن پیام‌ها نبود.
در اول اسفند ۱۳۷۴ که بنا به دلیلی (که جای ذکرش اینجا نیست) مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات را ترک کردم ۳۱ دانشگاه و مرکز پژوهشی از سراسر کشور به شبکه مرکز تحقیقات پیوسته بودند. فرهنگ استفاده از خدمات شبکه تقریباً در تمامی محیط‌های علمی کشور راه یافته بود و در حدود ۸ هزار کاربر به‌طور مرتب از خدمات شبکه استفاده می‌کردند. بعدازآن در سال ۱۳۷۵، مرکز تحقیقات موفق به راه‌اندازی یک خط ارتباطی با سرعت ۶۴ کیلوبیت در ثانیه شد و مجرای ارتباطاتی خود به شبکه اینترنت را از دانشگاه وین به یک فراهم‌کننده خدمات شبکه (ISP) در ایتالیا تغییر داد. سرعت این ارتباط در سال ۱۳۷۶ به ۱۲۸K بیت در ثانیه ارتقا یافت و مرکز تحقیقات که تا این زمان خدمات شبکه را به‌رایگان در اختیار دانشگاه‌ها و دانشگاهیان می‌گذاشت برای جبران هزینه‌های مربوط، تعرفه‌هایی را در نظر گرفت.
از دوران ۵ ساله خدمتم در مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات، خاطرات بسیاری در ذهن دارم که بیان آن از حوصله این مقاله خارج است، ولی مایلم به‌عنوان حسن ختام این نوشته، به نکته‌ای اشاره کنم که در واقع، ذکر آن را بر خود واجب می‌دانم و آن همبستگی، پشتکار و درایت جمع کوچکی بود که در قالب گروه رایانه مرکز تحقیقات، از ناممکن، ممکن ساختند و بدون کمک هیچ مشاوری از خارج و با وجودی که این فناوری پیش‌ازاین در کشور وجود نداشت، صرفاً با عشق و علاقه زائدالوصف و تلاش بی‌وقفه، به نحو مطلوبی موفق به وارد ساختن و اشاعه این فناوری جدید در کشور شدند. من خود شاهد بودم که کشورهای اروپای شرقی و جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته شوروی سابق که در سال‌های ۹۴ و ۹۵ به شبکه آموزش و پژوهش اروپا پیوستند در چه مقیاس وسیعی مورد حمایت مالی و فنی کشورهای اروپای غربی و شرکت‌های بزرگ خصوصی نظیر دیجیتال و آی‌بی‌ام قرار داشتند و بدون این کمک‌ها قادر نبودند بر پیچیدگی‌های این فناوری فائق آیند. مقاله را با نکوداشت نام همکاران خود در گروه رایانه مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات، از مهرماه ۱۳۶۹ تا اسفند ۱۳۷۴، به ترتیب شروع همکاری، به پایان می‌برم: حسین کمالی، علی شکوفنده، سعید خادمی، اکبر بهزادی، فرشاد فضل‌اللهی، آرش بافکر، الهام کریمی، محمد قوام زاده، مقصود عباسپور و کرشمه متوسلی.

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

ع